Google

This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct

to make the world's books discoverablc onlinc.

It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct

to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc

publishcr to a library and fmally to you.

Usage guidelines

Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:

+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.

+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.

+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie.

About Google Book Search

Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb

at |http : //books . qooqle . com/|

•IV MAwarw. OMVOM

302587736%

c -^' ^

RECTOR

COMMILITONIBUS

CERTAMINA ERUDITIONIS

PROPOSmS PRAEMnS

IN ANNUM MDCCCLXXXIV

INDICIT.

Inest Ltidovici Langii de sacrosandae potestaHs tribuniciae natura

eittsqtte origine commentatio.

LIPSIAE MDCCCLXXXIII

TYPIS A. EDELMANNI, TYPOGR. ACAD.

•' t.

HAVCRFIELD LIBRARY

OF ANCIENT HISTORY

OXFORO

MAY 1956

Eit sacrosanctam et legitimam potestatem tribiiniciam foedere seces-
sionis tempore in monte sacro inter patres et plebem icto factam esse
iam in prima antiqiiitatum Romanarum voluminis primi editione p. 437
dixi^) eamque sententiam etiam postea semper defendi*). Mommsenus
contra inde ab secessione anni 260 u. c. usque ad legem Valeriam Hora-
tiam anni 305 u. c. legitimam fuisse potestatem illam negavit eamque lege
demum Yaleria Horatia legitimam &ctam ratus non legitimam eius potestatis
ante legem Yaleriam Horatiam naturam, cuius vestigia etiam post eam
legem remansissent, sacrosanctae potestatis appellatione dissimulatam et
obscuratam esse afSrmavit; sacrosanctum enim fiiisse tribunatum non foe-
dere, sed iureiurando eo, quo plebs seditiosa in monte sacro ad ulciscendos
eos, qui tribunos suos essent violaturi, coniuravisset, et renovato eodem
iureiurando, antequam lex Yaleria Horatia ferretur, anno 305 u. c^).
Herzogius denique in commentatione, quae inscripta est: die lex sacrcUa
und das sacrosandum, et legitimam et sacrosanctam potestatem tribuniciam
statim ab initio fiiisse mecum consentiens contra Mommsenum conten-
dit, factam autem esse legitimam et sacrosanctam non foedere, sed lege
sacrata in comitiis centuriatis lata, cuius necessitatem secessio et iusiuran-

1) Eandem sententiam eodem anno(1856) proposuitSchweglerus, Rom. Gesch. II,
p. 249 sqq.

2) Rom. Alt. P, p. 591 sq.; cf. ib. p. 637. 11», p. 566.

3) Rom. Forsch. vol. I. Berolin. 1864. p. 179. Staatsr. 11", p. 262 sqq., imprimis
p. 276. p. 277, adn. 1. p. 290 sq. Cf. etiam 11«, p. 261, adn. 1. p. 267, adn. 2.

1*

dum plebis expressisset, probare stiiduit eamque legem sacratam a W.
Valerio Maximo dictatore latam esse coniecit*).

Mommseni sententia cur mihi reicienda videretur, in tertia voluminis
primi antiquitatum Eomanarum editione (p. 591. 594. 637 sq.) breviter
indicavi; de Herzogii autem sententia iudicii mei pronuntiandi occasio-
nem cum nondum habuerim, hoc libello academico totam quaestionem
denuo tractare decrevi. Qua in re id consilium secutus sum, ut eis, apud
quos argumenta plus valent quam imperiose dicta, argumenta ea plene
exponerem, quibus commotus et Mommseni et Herzogii sententias
probari non posse existimo.

Cum ea, quae de origine tribunatus plebis ab annalium scriptoribus
tradita in fontibus nobis servatis leguntur, inter se discrepent et propter
ipsam rei vetustatem dubiae et incertae fidei sint, cumque neque ex
forma^) neque ex usu^) vocabuli sacrosanetus, quae sit eius vocabuli notio

4) Inserta est in nov. annal. philoL a Fleckeiseno editis anno 1876. p. 139 sqq.,
cf. imprimis p. 146 sqq.

5) Paratheton ablativi sacro et participii samtus, non duorum adiectivorum sacer
et sanctus (quale esse voluit olim Zonaras 7, 15, nuper G. Meyor in: Zeitschrift fiir
vergleichende Sprachforschung, vol. 22. 1874. p. 30), esse docet tmesis apud Plinium nat.
hist. 7, § 143 sacroque sanctum. Quod autem formula tralaticia 8. Q. S. S. £. Q. N.
I. S. R. E. H. L. N. R. a M. Valerio Probo in fragmento do litteris singularibus a
Mommseno edito (Grammat. lat. ed. Keil. vol. IV, p. 273) explicatur verbis: si quid
sacri sancti est, quod non iure sit rogatum, eitis hac lege nihil rogatur, id errore
librariorum (cod. Vatic. habet sacrosancti ed apud Ciceronem pro Balbo 14, 33 in
eadem formula codices habent siquid sacrosanctum est) factum est (cf. Rom. Alt. IP,
p. 651, adn. 7) eodem, quo Livii librarii 3, 55, 9 scripserunt sa^crosanctoque pro
sacrosancto. Qui error inde explioandus est, quod diversa prorsus a vocabuli sacro-
sanctus significatione etiam sacer sanctusque dici potuit (cf. liv. 3, 19, 10. Tertiill.
de corona mil. 13 in fine). De comparativo sacrosanctius , qui alium per errorem in
liegis lul. colon. Genetivae cap. 66 traditur (Ephem. epigr. vol. III. p. 93) v. infra.

6) Praeter magistratus enim plebis (Liv. 2, 33, 1. 3, 55, 8), imprimis trtbunos
(Liv. 3, 19, 10. 3, 55, 6. 10. 4, 6, 7. 9, 8, 15. 9, 9, 1. Plin. nat. hist, 7, § 143.
Zon. 7, 15) et aediles (Liv. 3, 55, 9. Cato apud Pest. 8. v. sacrosanctum p. 318), et
praeter potestatem tribunidam (Liv. 4, 3, 6. 4, 44, 5. 29, 20, 11. Val. Max. 6, 1, 7.
6, 5, 4. Plin. ep. 1, 23, 1) copwfquo ti-ibuni plebis (Flor. 3, 15, 6) in litteris
Romanis proprio et soUemni usu sacrosancta nominantiu: sola foedera (Cic. pro Balb.
14, 32) et vacatio mtlitiae (Liv. 27, 38, 3) vel vacatio militcte munerisque publici
(Leg. lul. col. Gen. cap. 66), cum multo plura iura sacrosancta fuisse ex tralaticiae

et vis, plane perspici possit, proficiscendum est a generalibus eius notionis
definitionibus et a legis Yaleriae Horatiae anni 305 u. c. interpretationi-
bus, quae ex ipsa antiquitate nobis servatae sunt.

Definitiones autem generales exstant duae: altera, quam Cicero in
oratione pro Balbo anno 698 u. c. habita proposuit (14, 33): primum
sacrosanctum nihil esse potest, nisi quod popidus plebesve sanxit; deinde
sanctiones sacrandae sunt aut genere ipso aut obtestatione et consecralione
legis aid poenae, cum caput eius qui contra fecerit co^tsecraiur ; altera,
quam Festus ex Yerrii Flacci Augusti aequalis opere excerpsit s. v. sacro-
sanctum (p. 318 M.): sacrosanctum dicitur, quod iure iurando interposito
est institutim, si quis id violasset, ut morte poenas penderet. cuius generis
stmt tribuni plebis aedilesque eiusdem ordinis, quod adfirmat M, Cato in
ea, quam scripsit: aediles plebis sacrosanctos esse'^). Quarum definitionum
Ciceroniana YeiTianae in disceptatione quaestionis, quid sacrosanctum sit
et qua ratione sacrosanctum fiat, sine dubio vel propterea praeferenda est,
quod non ad explicandam tribunorum aediliumque sacrosanctam potesta-
tem proposita est, sed in causa versatur a controversia de sacrosanctae
potestatis natura prorsus aliena. Itaque laudandus est Herzogius, qui
suam de legibus sacratis et de sacrosancto doctrinam Ciceroniana definitione,
cui ego quoque plurimum tribueram, (I^, p. 592, adn. 3), superstruxit

formulae, de qua in adD. 5 dixinius, usu appareat. Proprii usus exemplis num prae-
terea adnumerandus sit locus apud Cic, in Cat 2, 8, 18, ubi possemones Catilinariorum
sacrosanctas futuras esse negat, dubitanduin est. Nullius autem momenti ad per-
spiciendum sacrosancti naturam sunt improprii et translati usus exempla, quorum
vetustissimum praebet auctor belli Hispaniensis, qui cap. 42 magistratus Romanos in
eo sententiarum nexu sacrosanctos appellat, ut omnibus magisti-atibus conveniens esse
attnbutum illud censuisse putandus sit, alia autem sunt sacrosanctus heros Oedipus
apud Val. Max. 5, 3, ext. 3 in fine, sacrosanctus accusator apud Tac. ann. 4, 36, sacro-
sanctus testis (scil. Domitianus) apud Statium epist. ad Stellam (Silv. 1), sacrosancta
memoria amici apud Plin. ep. 7, 11, 3, sacrosancti coUegae apud Sidon. Apoll. ep. 9, 10,
sacrosancta altaria in Cod. Theod. 9, 45, 4 pr., sacrosancta mysteria ibid. 12, 1, 135, 5,
sacrosanctae denique ecclesiae in Cod. Theod. 16, 5, 47 et lustiu. 1, 2. — Coterum ex
hoc usus conspectu apparet leges sacratas a Mommseno in Ephem. epigi*. III, p. 100
non debuisse leges sacrosanctas dici, quamquam concxas osse notiones illas non nego.
7) Cf. Fest. ep. p. 319 sacrosanctum dicehatur, quod iureiurando interposito erat
institi4tum, ut, si quis id violasset, morte poenas penderet

6

(1. c. p. 146)^ cum Mommsenus eam prae unius ex trium legis Yaleriae
Horatiae interpretationum numero auctoritate spemendam esse sibi per-
suaserit (1. c. I*, p. 592, adn. 1).

Interpretationes enim legis Valeriae Horatiae novimus tres, quas com-
memorat Liv. 3, 55, 6 — 12 et ctm pld)em hhic provocaMone hinc tribunicio
auxUio satis firnuissetU, ipsis quoqtie tribunis, ut sacrosancti vide-
rentur, cuius rei prope iam niemoria aboleverat, relatis quibusdam ex
magno intervallo caerimoniis renovarunt; et am religione invio-
latos eos ttm lege etiam fecerunt sanciendo, ut, qui tribunis pld)is aedilibtis
iudicibus decemviris nocuisset, eius caput lovi sacrum esset, familia ad aedem
Cereris Liberi lAberaeque venum iret. hac lege iuris interpretes negant quem^
quam sacrosanctum esse, sed eim, qui eonm ctviquam nocuerit, soicrumsanciri.
itaque aedilem prendi ducique a maioribus magistratibus^ quod etsi non iure
fiat — noceri enim ei, cui hac lege non liceai — , tamen argumentum esse
non haberi pro sacrosanctofquej aedilem: tribunos vetere iureiurando
plebis, cum primum eam potestatem creavit, sacrosanctos esse.
fuere qui interpretarentur eadem hac Horatia lege consulibus quoque
et praetoribus, quia eisdem auspiciis quibus consules crearentur, cautum
esse: iudicem enim constdem appellari; quae refdlitur interpretaMo, quod
iis temporibus nondum constdem iudicem sed pra^etorem appeUari mos fuerit,
Hanim interpretationum ea, cui duae aliae oppositae sunt, lege Valeria
Horatia non solum tribunos, sed etiam aediles et iudices decemviros (qui
postea decemviri litibus iudicandis appellati suDt) sacrosanctos fiiisse sta-
tuit. Eam vulgo pro vera habitam esse ex ipsa duarum aliarum opposi-
tione sequitur, eamque probatam esse vel a M. Porcio Gatone ex Verrianae
definitionis testimonio elucet, quamquam non sola illa legis Valeriae Ho-
ratiae interpretatione Gatonem argumentationem suam fulsisse probabile
est. Duae aliae interpretationes non solum vulgatae interpretationi oppo-
sitae sunt, sed etiam inter se comparatae in prorsus diversas partes ab-
eunt; altera enim neque tribunos neque aediles ea lege sacrosanctos esse,
altera praeter magistratus plebeios etiam consules et praetores ea lege sacro-
sanctos esse ex verbis legis demonstrare studet Ac posterior quidem sine

dubio falsa est, etsi Livii ipsius refutatione non refellitur*); nam ,4udices",
qua appellatione consules vetustissimis temporibus nominatos esse negari non
potest^), in hac certe lege male auctores eius interpretati sunt „consules",
cum „iudices decemviri" intellegendi sint Prior autem interpretatio, ne
nimium nunc dicam, suspecta certe est; neque enim magis quam altera
s. suspicione libera est propterea, quod iuris interpretibus eam Livius tri-
buit; nam vel iuris interpretes nimia argutia nonnumquam a veritate
abeiTant, neque quidquam obstat, quin alteram quoque, quae manifesto
falsa est, a iuris interpretibus profectam esse statuamus *®). Suspecta
autem est prior illa interpretatio propterea, quod auctores eius felso argu-
mento usi sunt, ut ab aedilibus sacrosanctam potestatis naturam abiudican-
dam esse demonstrarent^^); prendi enim ducique aediles a maioribus ma-
gistratibus (h. e. a consulibus et praetoribus) poterant, quia temporum
decursu ex tribunorum plebis adiutoribus maiorum magistratuum ministri
facti erant^'), cum sacrosancta eorum potestas in eis solis actionibus olim
cerneretur, quas tribuniciae potestatis adiutores egerant**). Itaque proba-
bile esse puto duas illas legis Yaleriae Horatiae interpretationes, quarum
altera manifesto falsa, altera suspecta certe est, profectas esse non ex
sincero rei explicandae studio, sed ex contentione de certa quadam quae-
stione acriter quondam inter iurisconsultos agitata. Ac, ni fallor, orta est
haec contentio eo tempore, quo Augustus anceps etiamtum haesitabat ^^),
utrum consulatu an tribunicia postestate principatum superstrueret. Neque
enim quidquam obstat, quin Livium, quem initium scribendi inter annum
727 et 729 u. c. fecisse constat, librum tertium ante annum 731 u. c..

8) Rdm. Alt. P, p. 638. cf. p. 573. Eadem est sententia Mommseni, Staatsr.
II*, p. 292, adn. 2; cf. p. 73, adn. 4. p. 74, adn. 1.

9) Cic. de leg. 3, 3, 8. Varr. de ling. lat 0, 88.

10) Ipse Mommsenus eam iorisconsultis thbuit 11', p. 592, adn. 2.

11) Eom. Alt. P, p. 591. 638. Ipse Mommsenus hanc iarisconsultorum argu-
nientationem malam esse concedit II', p. 476, adn. 4; cf. ib. p. 464, adn. 2.

12) Rom. Alt. P, p. 860. IP, p. 261. Mommsen Staatsr. 11*, p. 476.

13) Cf. Liv. 29, 20, 11. Dion. 7, 35.

14) Mommsen, Staatsr. II*, p. 833 sqq.

8

quo anno Augustus consulatu se abdicavit tribuniciamque potestatem ot
perpetuam et annuam consulatui praeferendam esse decrevit*^), perfecisse
arbitremur. Certos quidem earum interpretationum auctores coniectura
assequi non possumus, sed a probabilitate non abhorrebit, si alterius utrius
auctorem C. Trebatium Testam fuisse coniecerimus, quem et in libro reli-
gionum nono de hominis sacri notione egisse^®) et ab Augusto tanti esse
aestimatum, ut ab eo in rebus ad ius pertinentibus consiliarius adhibere-
tur*'), constat

Sed utut de hac coniectura iudicabitur, certum est neutram duarum
illarum legis Valeriae Horatiae interpretationum Ciceronis sacrosancti defi-
nitioni praeferendam esse veritatemque omnium harum interpretationum
ab ea quaestione pendere, utrum cum Ciceronis illa definitione conciliari
possint necne. Verrianam autem definitionem non modo Ciceronis defi-
nitioni postponendam, sed minimae auctoritatis esse patet; nam auctor
eius definitionis iurisconsultorum interpretationem legis Valeriae Horatiae
alteram cum vulgata eius legis interpretatione temere contaminavit *^). lam
hinc apparet, cur Mommseno adstipulari non possim; nam interpreta-
tione illa, quam Ldvius a iuris interpretibus repetivit, suam doctrinam,
quam cum Cicerohis definitione conciliari non posse ipse concedit (1. c.
p. 592, adn. 1), supei^struxit; quin etiam verba, quibus ipse Livius, quo-
modo consules sacrosanctam tribuniciae potestatis naturam restituissent,
narravit, quae verba, ut Herzogius (1. c. p.* 145) bene sensit, cum Ciceroniana
definitione concordant, ut ea suae doctrinae accommodaret, falso ita inter-
pretatus est, ut relatas ex magno int^rvallo c^ierimonias et religionem,

15) Dio 53, 32; cf. Tac. ann. 3, 56.

16) Macrob. 3, 7, 8; cf. 3, 3, 2. 4. 5. 3, 5, 1.

17) lustin. instit. 2. 25.

18) Hoc ita esse inde prodit, quod verba in ipsa definitione posita: ut morte
poenas penderet docent auctorem iusiurandum eiusmodi in mente habuisse, quo iurantes
vindices se fore saerosancti laesi promitterent (cf. Luebbert, comm. pontif. Berol. 1857.
p. 15), quae fuit sine dubio sententia iurisoonsulti Liviani interpretis, nihilo autcm
minus idem auctor Catonis auotoritate ductus in verbis subsequentibus aediles quoque
sacrosanctos esse dixit, qui ex vulgata legis Valeriae Horatiae interpretatione, quam
falsam esse iurisconsultus Livianus dixit^ sacrosancti erant.

9 —

qua deinceps Livius inviolatos fuisse tribunos dicit, de renovato illo iure-
iurando dicta esse opinaretur, quo iuris interpretes tribunos sacrosanctos fuisse
dixerant. Nam haec verborum Livianorum interpretatio sine dubio vel
propterea reicienda est, quod consules illas caerimonias perfecerunt; nam
si iusiurandum plebs renovare voluisset, certe non consules, adversus quos
tribunorum potestas sacrosancta instituta est, ei erant, qui plebem iure-
iurando adigerent, sed aut tribuni plebis iam antea pontifice maximo comitia
habente creati, aut ipse pontifex maximus^^).

Sed ut iam ad Ciceronis definitionem redeamus, ante omnia Ciceronis
verba coiTupta emendanda sunt. Corrupta enim putanda sunt*®) primum,
quia tradita verba atU genere ipso atU obtestatione et consecraiione legis
aut poenae tres rationes distinguunt, quibus sanctiones sacrandae sint, ut
aliquid, quod populus plebesve sanxit, sacrosanctum fiat, cum duas tantum-
modo a Cicerone distinctas esse ex interrogatione, quae deinceps sequitur:
tUnm capitis consecratione an ohtestatione legis sa^rosancttm esse confir-
mas eluceat; deinde quia, quae sit piima sanctionum sacrandarum ratio
ea, quae genere ipso fieri dicitur, tam obscurum est, ut in interpretandis illis
verbis viri docti frustra desudasse videantur; denique quia genetivus poenae,
qui ab obtestatione et consecratione pendere non potest, omnino construi
nequit, ablativo autem poena pro genetivo substituto, inaequalitas tertii
membri brevissimi offendit. Quod autem nonnulli critici etiam in verbis
consecratione legis offenderunt, quae propter tautologiam tolerari non posse
opinabantur, conexum verborum non satis curasse videntur; nam Cicero,
qui antea verbo san^t usus erat, de industria non leges, sed sanctiones,
h. e. sanciendi actiones^^), sacrandas esse dixit, quod, quamquam sanctio-

19) Rom. Alt. P, p. 637; cf. p. 635.

20) Cormpta esse dicit Moramsenus quoque II*, p. 292, adu. 1, coniectura de
eis omendandis proposita aut adprobata nulla. Marquardtius quoque (Staatsverw. III,
p. 267, adn. 8) certum iudicium de loco coiTupto non tulit.

21) Sanctio enim artiore quidem significatione clausula legis appellatur, in qua
certa poena irrogatur eis, qui legem violaverint (lust. Inst. 2, 1, 10. Dig. 48, 19, 41.
Cic. in Vorr. acc. 4, 66, 149. de rep. 2, 31, 54), sed latiore significatione, ex qua artior
quoque illa repetenda est, 8<mciendi eictionem significat, cf. Cic. pro Balb. 14, 36 ilU

2

10

nibus sacrandis leges ipsas sacratas esse negari non potest, tamen non
prorsus idem esse patet

Atque ut de vetustiorum criticorum coniecturis, quas Luebbertus
in commentationibus pontificalibus p. 12 recenset, taceam, ex recentioribus
autem Klotzium et Huschkium, qui verba, ut tradita sunt, expli-
care posse sibi visi sunt, commemorasse satis habeam^'), tripertitam
orationis formam defendunt et Luebbertus (1. c. p. 11 sqq.) et Herzo-
gius (1. c. p. 144), quorum ille omissis verbis et cansecraMone et addito
post poenae ablativo denuntiatione scribit: atU genere ipso aut obtestaMone
legis aut poenae denuntiatime, hic autem omissa sola particula et et trans-
posito vocabulo consecratione proponit: atU genere ipso atU obtestatione legis
attt consecratione poenae, Sed utnimque cum ob alias causas**) tum

populus in superiore conditione cauactque ponitur, cuius maiestas foederia sanctione
defenditur. Comif. ad Herenn. 2, 10, 15 cum duae legea inter se discrepant, viden-
dum eat,,. utrum leges ita diasentiant . . . an ita, ut altera cogat altera permittat.
infirma enim erit eius defensio, qui negabit se fecisse, quod cogeretur, cum dltera lex
permitteret; plus enim valet sanctio permissione.

22) Klotzii explicatio (Ciceros Reden, vol. III, p. 1056 sqq.) nititur sumtione
prorsus arbitraria, qua sanctiones sacrandae attributivo participii usu dioi potuisse pro
sanctionibus sacratis falsa vocabuli iusiurandum aualogia deceptus statuit; verba
autem sunt aut genere ipso vertit: hestehen entweder an und fUr sich, idque explicat
verbis d, h. tco dieselben nicht im Verhdltnisse zu etwM Anderem stehen, sondern
ihre Bestimmung selbst in sich schliessen. Ceterum orationem bipei*titam facit ita, ut
alterum membnim rursus bip^rtitum sit, verbis obtestatione et consecratione cum utro-
quo genetivo legis et poenae coniunctis, quam constructionem probari non posse per se
patet. — Huschkii explicatio continetur verbis hisce (die Multa und das Sacramen-
tum. Loipz. 1874. p. 366, adn. 33): Auch sagt Cicero pro Balbo 14, 33 ron der sanctio
einer Lex, sie mOsse, damit dadurch etwas sacrosanct werden konne, besonders sacriert
werden. was \oieder beruhen konne theils auf der Art (des in ihr Verbotenen)
selbst (welches die Gottheit unmittelbar verletzt), theils darauf, dass abei'
dem Gesetz, als einem bei Strafe unahscJiaffbaren, oder seiner Strafe die GotUieit be-
sonders zum Zeugen und zur Rache dort gegen den, der das Gesetz abschaffe,
hier gegen den Uebertreter aufgerufen sei. Qua in versione ea verba litteris diductis
scribenda curavi, quae ex ai'bitrio interpretis fluxerunt.

23) Yerbis obtestatione legis iusiurandum ex parte tantum describi ipse liUeb-
bertus 1. c. p. 14 concedit, alteram partem mali ominis causa a Cicerone omissam
esse ratua; pro denuntiatione autem, si omnino addendo vocabulo genetivus explicandus
esset, potius scribendum fuisse irrogatione (cf. Dig. 49, 19, 41) in commontationo de
capitis ot bonorum consecratione (Gissae 1867. p. 15, adn. 57) iam dixi. Herzogii

11

propterea probari non potest, quod neque quae sit sanctionum sacrandarum
genere ipso ratio, neque cur in interrogatione, quae deinceps sequitur, ea ratio
omitti potuerit, probabili explicatione ostenderunt. Luebbertus enim,
quae sanctiones genere ipso sacrandae esse dicantur, eas fuisse opinatur,
quibus foederum immunitatum aliarumve cum civitatibus sociis pactionum
constitutiones sacrosanctae factae essent, easque sanctiones eis verbis con^
ceptas fuisse conicit, ut sanctionis loco iis adscriberetur, populum Boma-
num ut sacrosanctae essent velle iubere**), hanc autem sanctionum sa-
crandarum rationem postea silentio transiri potuisse putat, quod tale quid
de foedere Gaditano accusator Balbi omnino non potuisset proferre. Her-
zogius contra sanctionum sacrandarum genere ipso rationem ad geniis ipsum
legum, scil. ad genus illud legum refert, quae ut leges regiae per se spectatae
indolem sacram prae se feraut^^), eamque omitti postea potuisse putat, quia
de illo genere legum in interpretando foedere Gaditano sermo esse non
potuisset. Yix est quod dicam in definitione, quae maxima perspicuitate in-
diget, numquam Ciceronem tam obscura dicendi ratione, usurum fuisse,
qualem viri docti interpretationibus suis verborum genere ipso ei imputant

autem rationi loci omendaDdi obstat, quod poena neque consecrat neque consecratur,
unde sequitur cum genetivo poenae omnino coniungi non posse consecratione,

24) Exemplum sanctionis eiusmodi neque attulit neque afferro potuit; nunc in
cap. 66 legis luliae coloniae Genetivae (Ephem. epigr. III, p. 93) pontificibus auguribus-
que eius coloniae cautum esse, ut mUitiae munerisque publici vacationem sacrosanctam
haberent, constat. Sed dubito, num ipse Luebbertus hoc exemplo ad defendendam
suam explicationem iure uti possit; nam neque in fine legis, ubi Luebbertus „sanctio-
nis loco^^ adscriptum sacrosanctis constitutionibus fuisse censet, populum Romanum ut
sacrosanctae essent velle iubere, verba illa leguntur, neque lex lulia est lex a populo
plebeve sancta, nedum sacrata propter illud caput nominari potuerit. Accedit, quod
ex lege data, quae mortis Caesaris tempore scripta est, colligi non potest vacationem
militiae, quae coloniis maritimis, h. e. coloniis civium Romanorum, non foedoratis, fuit
(Liv. 27, 38, 3), et sine dubio legibus sacratis data coloniis illis erat, eis eadem ratione
qua pontificibus auguribusque coloniae Genetivae datam esse, qua de re v. infra.

25) Ipsius Herzogii verba sunt: Cicero aagt also, die Kriterien seien entweder
genus ipsum, die Art des Gesetzes, d. h. dass es an sich sacraler Natur sei (vgl.
die leges regiae). Ante oculos habuissa videtur Huschkii verba, quae in adn. 22
perscripsi et eiusdem verba (1. c. p. 367, adn. 36): Jedenfalls waren aber ihre (legum
regiarum) Sanctionen schon genere ipso geheiligte und nur nicht sowohl sacro als
sacri sanctiones.

12

Bipertitatn orationis formam restituere conati sunt Madyigius (in
opusculis acad. alt. 1842. p. 32 sqq.), et Nipperdeius (in Philologi
vol. III. 1848. p. 111). Sed diversas vias inierunt, cum Madvigius
mutato secundo aui in atqiie^ eiectis verbis et consecratione, mutato denique
poenae in poena scribat: atU genere ipso atque obiestatione legis aut poena,
Nipperdeius contra deleto primo aui, eiecta particula et, transposito vo-
cabulo consecratione , mutato denique poenae in personae proponat: genere
ipso aut obtestatione legis aut consecratione personae, Sed neutra emen-
dandi ratio probari potest; nam c\im alia satis gravia obstant*^), tum
Madvigius, qui recte verba genere ipso nude posita ullam certam habere
significationem negavit, quae sit certa illorum verborum cum obtestcUione
particula atque coniunctorum significatio, non demonstravit*'), Nipper-
deius autem, qui verba genere ipso ita cum verbis deinde sancHones
sacrandae sunt coniungit, ut utramque sanctionum sacrandarum rationem com-
plectantur, verba illa artificiose ita interpretatur, quasi CScero dicere voluerit
duas species legum sacratarum ex ipso genere sanctionum sacratarum pro-
dire**), quod si dicere voluisset, certe maiore perspicuitate dicturus fuit.

Quodsi reputaverimus, quantas explicandi difficultates viris doctis verba
4iut genere ipso, ad quae qui genetivus supplendus sit incertissimum est,
pepererint, non dubitabimus, quin haec verba aut ipsa corrupta aut in
falso loco collocata sint. Quorum illud reiciendum hoc amplectendum
^sse patebit, si transpositis illis verbis in locum tertii aut omnes difficul-
tates, quae et in tradita lectione et in virorum doctorum coniecturis mo-
lestae nobis erant, funditus tolli apparebit. Etenim si scripserimus:

26) Madvigii rationi obstat inaequalitas membrorum, Nipperdei coniecturae
usus linguae latinae, cui capitis, bonorum, familiae pecuniaeque consocratio nota, per-
sonae consccratio prorsus ignota est.

27) Quod vitium ipse tollere studui Rom. Alt. P, p. 592, adn. 3, ubi Madvigii
-coniocturam seoutus genere ipso interpretatus sum ipsa iurisiurandi sacratione collatis
verbis Fest p. 344 sacramento dicitur quod [iurisiurandi sacratijone interposita actum
[estj. Fest. ep. p. 345 sacramentum dicitur, quod iurisiurandi sacraOone interposita
geritur. Sed artificiosam hanc interpretandi rationem nunc missam facio.

28) Ipsius Nipperdei verba sunt: die Bedeutung dieser Worte hatte schon Orelli
richtig angegeben; Cicero will sagen, die zwei Weisen gingen aus der Art seJbst, d, h.
^chon aus dem Wesen und Begriff der sanctio sacrata hervor.

13

deinde sanctiones sacrandae sunt aut obtestatione et consecratione
legis, atU genere ipso poenae, cura caput eius, qui contra fecerit,
consecratur
non solum ex tripertita oratione fit bipertita, sed etiam aequalitas duorum
membrorum restituitur simulque genetivus poenae habet, quo aptissime
referatur. Usui autem Ciceroniano admodum conveniens est locutio genere
ipso poenae. Nam non solum omisso genetivo, si is facile suppleri potest,
Cicero genere ipso dicit*^), sed etiam addito genetivo^®), quin etiam genm
poenae Ciceroniano exemplo altero^^) eonfirmare possumus. Patet autem
verbis genere ipso poenae poenae divinae genus significari.

29) ad Att. 11, 21, 3 Sullana confers, in quibua omnia genere ipso (scil. rei-
publicao gerendae) praeclarissima fuerunt, moderatione paullo minus temperata. de
rep. 2, 32, 56 atque uti consules potestatem haberent tempore dum taxat annuam,
genere ipso (scil. potestatis) ac iure regiam. in Catil. 2, §22 postremum autem genus
(scil. hominam) est non solum numero, sed etiam genere ipso (scil. hominum) atque
rita, quod proprium Catilinae est. pro Cluent. 59, 164 habetis, iudices, quae in
totam causam de moribus A. Cluentii... accusatores collegerunt, quam letna genere
ipso (scil. criminum)! pro Font. 9, 20 rideo, iudices, crimen et genere ipso (scil.
criminis) magnum. de imp. Cn. Pomp. 9, 26 satis mihi multa verba fecisse videor,
quare esset hoc bellum genere ipso (scil. belli) necessarium. CY. in Pis. 30, 74
quaere ex familiari tuo, graeco illo poeta: genus ipsum (scil. dictionis poeticae)
probabit. in Verr. accus. 4, 1, 1 genus ipsum (scil. studii) prius cognoscite, iudices;
deinde fortasse non magno opere quaeretis, quo id nomine appellandum putetis.
4, 26, 57 nullo modo possum omnia istius facta aut memoria consequi aut oratione
complecti: genera ipsa (scil. factorum) cupio breviter attingere.

30) In Verr. accus. 2, 60, 147 quid enim tam novum non solum re sed genere
ipso postulandi? pro Scaujr. 22 dicam enim primum de ipso genere accusa-
tionis. pro Rab. Post. 1, 2 in devotione vitae et in ipso genere mortis imitatas
est P. Decium filius. Cf. praeterea de leg. agr. 2, 5, 10 nam, vere dicam, Quirites,
genus ipsum legis agrariae vituperare non possum. in Pis. 29, 71 ni vererer, ne
hoc ipsum genus orationis^ quo nun-c utor, ab huius loci more abhorreret. in
Verr. accus. 2, 60, 147 sed genus ipsum postulandi non est novum. 3, 92, 214
nam genus aestimationis ipsum a me numquam est reprehensum. pro Balb.
24, 54 cum praesertim genus ipsum accusationis . . . neq ue senatori neque bono
cuiquam nimis iucundum esse posset. in Verr. accus. 3, 20, 53 genera ipsa tw-
iuriarum quaeso cognoscite.

31) In Catil. 4, 7 atque hoc p^enus poenae saepe in improbos cives in hac
repuhlica esse usurpatum recordatur. Cf. in Verr. accus. 1, 17, 45 genus animad-
versionis ridete.

14

Definitionem Ciceronis in integnim restitutam iam accuratius consi-
deremus atque interpretemur. Ac primum quidem quod dicit 8<ictvsandum
esse nihil potest, nisi quod popidus plebesve sanant, ita premit Cicero, ut
deinceps quater eandem sententiam repetat: 14, 33 nihU umquam de isto
foedere ad popidum, nihii ad plebem latum esse dico. 15, 34 (2^ quo foedere
popuius Romanus sententiam non ttdit, qui iniussu sm nuUo pacto potest
reUgione obligari. 15, 35 sacrosanctum enim nihil potest esse nisi quod
per poptdum plAem/ve sanctum est 16, 38 nuUum populi nostri iussum
Gaditanos habere, itaque nihil esse sacrosanctum, quod lege exceptum vide-
retur. Dubitari igitur non potest, quin Cicero tribuniciam potestatem
sacrosanctam fuisse statim ab initio non iureiurando plebis, sed populi
iussu plebeive scito crediderit Atque hanc eius sententiam fuisse confir-
matur oratione pro TuU. 47 et legem antiquam de legibus sacratis, quas
iiibeai impune occidi eum, qui tribumim phbis pulsaverit Neque vero
obstat, quod ibidem 49 dicit: ista lex sacra/ta est, quam rogarunt armati,
ut inermes sine periculo possent esse; rerbum enim rogarurU, quod pro-
prium est magistratuum, docet non postulatum plebis ipsum, iureiurando
plebis confirmatum, sed populi iussum insequentem a Cicerone significari.
Neque magis obstat, quod de leg. 3, 8, 19 tribuniciam potestatem in sedi-
tione et ad seditionem naiam, de rep. 2, 34, 59 tribunos per seditionem
creatos dicit. Nihilominus illam de sacrosanctae potestatis origine sententiam
falsam esse posse concedendum est; fieri igitur poterit, ut contra Ciceronis
auctoritatem non lege in comitiis centuriatis lata, id quod Herzogius
statuit, sed aut iureiurando plebis aut foedere inter patres et plebem icto
tribuniciam potestatem sacrosanctam factam esse statuendum sit, si certis
argumentis altenim utrum obtineri poterit. Palsa enim Ciceronis sententia
in initio definitionis proposita sine dubio est foederum antiquissimorum et
legum regiarum ratione habita. Eae enim leges regiae, quae formula sacer
esto sanctae sunt et propter hanc ipsam formulam, divinae poenae'*) indicem,

32) Cic. de leg. 2, 9, 22 periurii poena divina exitium, humana dedecm,
2, 8, 19 qui secus faxit, deus ipse vindex erit.

15

legibus sacratis adnumerari possunt'^), quibus legibus sacrosancti facti sunt
parentes adversus liberorum, soceri et socrus adversus nuruum iniurias,
materfamilias autem adversus nefarium iuris mariti abusum, patroni porro
adversus iniurias clientium, hi autem adversus fraudes patronorum, termi-
nus denique adversus aratorum vicinorum nefariam avaritiam^*), sine du-
bio non erant populi iussu plebeive scito latae**); ius autem publicum
illud, quo foedera iniussu populi sanciri non posse videbantur ^^), post
foedus demum Caudinum anno 434 u. c. senatus decreto sublatum inva-
luit^'), ut sacrosancta vetustissimorum temporum foedera, iure fetiali ab

33) Cf. quae exposui in commontatione de consecratione capitis et bonorum
Gissae 1867. p. 5 sq.

34) Fesi p. 230^ in regis EoniuH et Tatii legibus: ai nurus (lacuna) 8(icra divis
parentum estod. in Servi TuUi luiec est: si parentem puer verberit, aat olle plorctssit
parens, puer divis parentum sacer esto, Plut. Rom. 22 rov J' dnoifo/Aepop /t/yarxa
&veo&a$ Marax&opiotq &toZ^. Dion. 3, 22 in ilne enumeratioQis officiorum patronorum
et clientium a Romulo constitutorum : ti di r«? i^elByx^'*^ rovrutv t$ dMnqaxtoiievoq^
tvoxoq vfv XM vofAM r^q nqodooiaq^ ov iuvqiaatv 6 *Potf*vXo<;, tov di dXovra ro» ^ovXofiivw
itreivetv oa&ov i^v otq &vfta rov narax&oviov Jtoq' iv e&ei yaq *Pb)fiaio»q, oaovq i[*ovXovTO
v^noivi re&vdva&^ rd rovriav awfiara O-ewv orta^^&vi^ fAoX&ara (fi roiq tiarax&ovioiq
HarovofAaJ^eiv* o »ai rore 6 'PtafivXoq inoifjae (cf. Serv. ad Verg. Aen. 6, 609 ex Uge
duodecim tabularum venit, in qu^us scriptum est: patronus si clienti fraudcm fecerit,
sacer esto). Fest. ep. p. 368 Termino sacra faciebant, quod in eius tutela fines
agrorum esse putabant. denique Numa Pompilius statuit eum, qui terminum ex-
arasset, et ipsum et boves sacros esse. Dion. 2, 74 ei Si nq d^aviaeiev 7 fiera&tiri rovq
Offovq leqov ivofio&irriaev elva^ rov &eov rov rovrwv r« d»an^a^dfievovy tva rw fiovXoftivw
xreiveiv avrbv wq leqoavXov ij re da^dXeia ttai ro xa^ct^ai fAuiafiaroq eivat nQoaJj, Prae-
terea aliarum legum regiarum clausulam affert Fest. ep. p. 6 aliuta antiqui dicebant
pro aliter, ex graeco id dXXoittq transferentes, hinc est illud in legibus Numcte PompUi:
si quisquam cUiuta foucit, ipsos lovi sacer esto.

35) Rom. Alt. P, p. 314. Mommsen, Staatsr. II*, p. 41 sqq. Ne Voigtius
quidem, qui authentiam, quae dicitur, legum regiarum acerrime defendit (Ueber die
Leges regiae. II. Quellen und Authentie der Leges regiae. Leipzig 1877 in Ck)mm. soc.
reg. Lips. vol. VU), leges illas, quas a regibus datas esse censet, populi iussu latas
esse dixit (cf. p. 801 sqq.).

36) Cum Cic. pro Balb. 14, 34 verbis : de quo foedere populus Romanus senten-
tiam non tulit, qui iniiMsu suo nullo pacto potest religione dbligari, cf. Sp. Fostumii
de foedere Caudino deditione sponsorum solvendo in senatu loquentis verba apud liv.
9, 9, 4 sed iniussu populi nego quicquam sandri posse quod populum teneat. Cf.
etiam 9, 5, 1 consules . . . negarunt iniussu populi foedus fieri posse. Sall. lug. 39, 4

16

regibus et consiilibus icta, sine populi iussu rata et sacrosancta fuisse
negari non possit. Ceterum de his erroribus excusandus est CScero, quo-
niam in eis communem opinionem Romanorum sequitur^^); neque errores
illi veritatem ipsius definitionis infirmant, siquidem legum illarum regiarum
Ciceronis temporibus nuHa iam vis in re publica Romanorum fuit, foede-
rum autem sacrosancta natura in causa Balbi, in qua de foedere agebatur
belli Punici secundi temporibus icto, Q. Lutatio Catulo et M. Aemilio
Lepido consulibus renovato, non ex iure publico illo, quod ante foedus
Caudinum valuerat, diiudicanda erat.

Deinde in prima definitionis enuntiatione premenda sunt verba qwd
pqpulus plebesve smixit, id quod Herzogii causa moneo, qui sua de legi-
bus sacratis sententia, ex qua omnes leges sacratae comitiis centuriatis,
h. e. populi iussu, latae sunt, eo perductus est, ut haec non vere, sed
more tralaticio a Cicerone dicta esse putaret (1. c. p. 145). Immo tenen-
dum est et legibus comitiis centuriatis latis et plebiscitis sacrosancta iura
constitui potuisse; constat enim, ut hoc unum argumentum nunc proferam,
foedera, quae Cicero definitione sua sine dubio comprehendere et debuit
et voluit, plebiscitis quoque sancta esse^®). Verbo autem sanxit usus est
Cicero, quia de personis et rebus sermo est, quae sanctae et sOfCro quidem
sanctae esse dicuntur. Atque hanc ipsam ob causam in eis definitionis
verbis, quae sequuntur, Cicero sanctiones (non l^es) sacrandas esse dicit;
nam sanctionis vocabuli significatio non eadem est, ac legis vocabuli, id

aefiatus ita uti par fuerat decernit suo atque populi iniuasu nullum potuisse foedus
fieri, Polyb. 6, 14, 10 xa« /i^ mqi axfft/iaxlaq xa$ diaXvaeug xai avvd-rjxmp ovroc
(scil. 6 ^rjfAoq) iartp 6 ptfia&Sap t»aaTa xovrtav uai xvqia noiMv ^ rdvavria. ib. 6, 15, 9.
Cf. Liv. 32, 23, 2.

37) Rom. Alt. II», p. 634 sq. Mommsen, Staatsr. P, p. 237 ff. p. 244. Nissen,
der caudinische Friede, in museo Rhen. vol. 25. 1870. p. 1 sqq., imprimis p. 48 sqq.

38) Leges regias a Romulo vel a Romulo et Tito Tatio, a Numa Pompilio, a
Servio Tullio in comitiis curiatis latas esse communis opinio erat, ut apparot ez Dion.
2, 14. 4, 20. 6, 66. 7, 38, ubi ius populo fuisse dicit leges a regibus latas suffragiis
suis confirmandi; item populo regum iam temporibus ius fuisse foedera confirmandi
communis opinio erat, ut apparet ex Dion. 4, 20. 6, 66, ubi populo tribuit ius belli
et pacis.

39) Suet. Vesp. 8 instrumentum imperii pulcherrimum, quo continebantur patne

17

quod rursus Herzogii causa moneo, qui sanctiones pro legHms dicias
esse ratus in verbis sequentibus consecratione legis intolerabilem tautolo-
giam (v. supra p. 9) inesse dixit (1. c. p. 144).

Distinguit autem Cicero duas sanctionum sacrandarum species, qua-
rum diversitas accuratius exponenda est.

Ea species sanctionum sacrandarum, quam Qcero posteriore loco
verbis genere ipso poeruie, aim caput dus qui contra fecerit consecratur, com-
memoravit, quam deinceps in interrogatione: titrum capitis consecratione an
obtestatione legis sacrosancttm esse confirmas priore loco ponit, nullas diffi-
cultates praebet Est eadem, quam solam respexit in legum sacratarum
definitione Fest. p. 318 saoratae leges sunt, quibus sanctum est^ qui quid
adverstis eas fecerit sacer alicui deorum sit cum famUia pecuniaque^^),
Novimus autem leges sacratas consulares tres, quarum sanctiones hoc ipso
genere poenae, h. e. poena divina, sacratae erant: legem Valeriam de
sacrando cum bonis capite eius, qui regni occupandi consilia inisset, anno
245 u. c. latam**), legem Valeriam Horatiam de provocatione anno 305 u. c.

ah exordio urhis senatusconsiilta , plehiacita de societate et foedere ac privi-
legio cuicumque concessis. Foedera, quae post foedus Caudinum icta sunt, enumeravi
Rom. Alt IP, p. 635 et 680 sqq.; cf. p. 129 sq. Cf. etiam Marquardt, Staatsverw. I,
p. 47 sqq. Sed neque omnia illa foedera sacrosancta, nequo sacrosancta omnia plebiscitis
sancta erant; nam legibus quoque a patriciis magistratibus in comitiis tributis latis
sanciri poterant foedera. Quae cuique generi foederum adnumeranda sint foedera, ex
fontibus diiudicari nequit.

40) Idem habet Fest. ep. p. 319, nisi quod temporum verba mutavit et pro qui
quid scripsit ut siquis quid. Iniuria et Schweglerus (II, p. 251, adn. 1) has leges
sacratas dici posse negat, et Mommsenus (II'', p. 292, adn. 1) in verae legum sacra-
tainim definitionis locum hanc definitionem falso substitutam esse dicit. Flena quidem
definitio non est, sed est iusta altorius speciei definitio; sacratae autem huius speciei
leges dici poterant, quia poena divina sanctae «rant.

41) Liv. 2, 8, 2 ante omnes de provocatione adversus magistratus ad populum
sacrandoque cum honis capite eius, qui regni occupandi consilia in-
isset, gratas in vulgus leges fuere. Dion. 5, 19 «V» /ih (voftov), iv w dMqf^^dfjv
dntiTttv aQXorra liijiiva ««ya« 'Ptaftctibtr , oq dr f*ii naqd xov ^^f*ov Xd^ti t^ aQxtjv^
&dvatov in&Otiq t^tifiiav, idv r»? naqd ravra noifjj nai rov dnoxreivavra rovrwv r&vd
noiwv d&ioov, hac in re errans^ quod poenam capitalem cum capitis consecratione contami-
navit (v. infra adn. 53 et 54). Flutarch. in Fopl. vita eundem errorem commisit, praeterea
autem duas ex una lege fecit: cap. 11 divrtQoq {vofioq) 6 rovq aQxriv kafi6vraqj ^ 6 d^fioq

3

18

latam**), eorundemque consulum logem de tribunicia potestate*^). Quibus
legibus plebiscitum Icilium de tribunicia potestate anno 262 u. c. ro-
gatum**), lex sacrata, qua privilegia vetita sunt*^), quam legem consula-

ov» iSo}»iv^ dnoB-vfiantiv xtXevtov. 12 fy^atiie ydq vofiov avtv xqiatw^ *TeZva& Jft<f<$yTa
Tov ^ovXofievov Tvqawtlv xTelvavra ^e ^ovov na&aqov inoiriaev^ ei noffdaxoiTO tov
dd&xrifiaToq Tovq iXiyxovq. — Cetenim si quaerimus, quid hac lege sacrosanctum fuerit,
apparet ipsam libertatom populi Eomani sacrosanctam ea factam esse adversus impetus
eonim, qui regnum affectarent.

42) Liv. 3, 55, 4 aliam deinde conaularem legem de provocatione, unicum prae-
sidium libertatis, decemvirali potestate eversum non restituunt modo, sed etiam in
posterum muniunt sanciendo novam legem, ne quis ullum magistratum sine provo-
catione crearet: qui creasset, eum ius fasque esset occidi, neve ea caedee capi-
talis noxae haheretur. Quibus verbis notionem consecrationis capitis expressam
esse patet. Cic. de rep. 2, 31, 54 Lucique Valeri Potiti et M. Horati Barbati, homi-
num concordiae causa sapienter popularium, consularis lex sanxit, ne qui magistratus
sine provocatione crearetur sanctionis fonnulam omisit. — Hao lege ius provooationis,
quod lege Valeria anni 245 u. c. civibus datum erat non sacrosanctum (liv. 2, 8, 2.
10, 9, 3. 5) et post tribunatum constitutum ita tantum sacrosanctum erat, si provo-
cantibus civibus tribuni plebis sacrosancti auxibo erant, ipsum per se spectatum est
factum sacrosanctum.

43) Liv. 3, 55, 7 et cum religione ininolatos eos, tum lege etiam fecerunt sandendo,
ut qui tribunis plebis aedilibus iudicibus decemviris nocuisset, eius caput lovi
sacrum esset, familia ad aedem Cereris Liberi Liberaeque venum iret. —
Hac lege magistratus plebeii sacrosancti facti sunt omnes, cum antea soli tribuni saoro-
sancti fuissent.

44) Dion. 7, 17 fjv &e TO&6q6e 6 voftoq* (fi7/«a^p^ot; yvttf^tfv dyo^evovroq iv d^fiM
fATiSeiQ XeyiTto fAfjdev ivavrioVf fAti^e fieaoka^eiTta tov X6yov idv 6i Ti? ;ra^a Tavra noitiafi-,
^idorta ToZq dfjfid^xo^Q iyyvtjtdq cuTij&eiq eiq ittTia&v rjq dv intd-waiv avro» l^fjfiiaq* 6 di
fiij didovti iyyvrjTfjv &avdTt[) l^rjftiova&to xai ra XQ^^f*''^'^^* avTOV leQa iarta, Differt qui-
dem hoc plebiscitum a consularibus legibus hac re, quod capitis consecratio (quam
etiam hoc loco Dionys. cum poena capitali confudit) tum demum ex hoo plebiscito
violatori eius imminet, si violator plebisciti de multa a tribunis dicta cum tribunis
certare oiusque rei causa praedes sistere noluerat (Rom. Alt I', p. 602 sq. II^
p. 567 sq.). Sed nihilominus legibus sacratis (cf. Cic. Sest. 37, 79 et Dion. 7, 50)
adnumerandum est propter ipsam capitis' consecrationem, quam confirmat Zon. 7, 15
xai vofiovq ei<irjyayov^ iV* oorri? ai'roK «l^yw ^ Aoyw nqoqnqovatj ndv iSiorrrjq etrj xdv a^/MV,
«c^d? re ;; »ai tm dyei ivixrjrat' to de leqov eivai dnoXtakivai rjv, Idem plebiscitum
est atque lex tribunicia prima, quam Fest. p. 318 s. v. Sacer mons commemorat
verbis his: at homo sacer est, quem populus iudicavit ob maleficium, neque fas est
eum immolari, sed qui occidit, parricidi non damnaiur, nam lege tribunicia
prima cavetur „si quis eum qui eo plebiscito sacer sit, occiderit, parricida ne sit.'*
Auctorem enim horum verborum legem tribuniciam primam a plebiscito, quod deinceps
coramemoratur, distinxisse, elucet ex pronomine eo, pro quo Iwc dicendura fuit, si de

19

rem Atemiam et Tarpeiam anni 300 u. c. fuisse conicio*^), lex denique
sacrata militaris, quam M. Valerius Corvus dictator anno u. c. 412 in
comitiis centuriatis tulit*'), coniectura addi possunt, quamquam plebisciti
Icilii sanctio aliquatenus diversa erat, de duarum autem aliarum legum
sanctione nihil traditur. Leges sacratae, quibus M. Antonius anno 710 u. c*®)

eodem plebiscito sermo esset; quodsi verba eo plebiscito ad id plebiscitum, quod in
monte sacro rogatum ab armatis esse putabatur (Liv. 2, 33, 3. Fest. s. v. sacratae leges
p. 318. Cic. pro Tull. 49), referenda sunt', lex trtbunicta prima nulla alia esse potest,
nisi plebiscitum lcilium; neque enim vetustiorem legem tribnniciam novimus. Sed
fortasse in genuinis Festi vel Verrii verbis magis perspicua plebisciti Icilii significatio
inerat; cum enim verba lex tribunicia prima per se ipsa spectata satis insolita sint,
nescio an a Yerrio Flacco scriptum fuerit lege trtbuni IcUi cavetur. Facile enim
apparet, quomodo ICILI corrumpi potuerit in ICIAI, idque legi icia prima. — Sacro-
sancta autem facta est hoc plebiscito tribunicia potestas, quae antea adversus solam
vim sacrosancta erat, etiam adversus interfationem (Cic. Sest. 37, 79. Plin. ep. 1,
23, 2. Val. Max 9, 5, 2. Dio 53, 17).

45) Cic. pro Sest. 30, 65 cum et aacratis legtbus et duodecim tabulis sanctum
esset, ut neve privilegium irrogari liceret neve . . . de dom. 17, 43 vetant leges sacratae,
vetant XII tabulae leges privatis hominibus irrogari; id est enim privilegium. Ex
quibus verbis apparet ex Ciceronis sententia legem illam sacratam ante XII tabulas
latam esse, eamque sententiam Mommsenus II^ p. 261, adn. 1 secutus est, cum ego
Rom. Alt. I^, p. 629. 639 peculiarem legem de privilegiis statuendam non esse puta-
verim. — Sacrosanctum fuit illa lege ius provocationia , quod privilegiis irrogandis im-
minutum erat, accuratius quam antea.

46) licx enim Aternia Tarpeia de multa et sacramento (Cic. de rep. 2, 35, 60.
Dion. 10, 50), quae tribunis plebis ius multae diotionis et civibus provocationem adversus
eas multas, quae supremam multam egrederentur, dedit, eo sine dubio consilio lata est, ut
tribuni plebis privilegia hominibus patriciis irrogare desinerent (cf. Rom. Alt. I*, p. 621).

47) Liv. 7, 41, 4 lex quoque sacrata miiitaris lata est, ne cuius militis scripti
nomen nisi ipso volente deleretur; additumque legi, ne quis, ubi tribunus militum fmsset,
postea ordinum ductor esset. Cf. Zonar. 7, 25, p. 164 Dind. xariikkdyfiaaif ol araaid-
aarreq vofitav rt&ivttav /Afjr* antovrd xiva rov xaraAo/ov dnakBitpta&^a^ f*^^ rov
X^k&aQxv^avra ixarovra^xttv. — Sacrosanctum factum est ea lege conscriptorum militum
ius usque ad finem belli in legione merendi, quod antea a consule, qui missionibus
turbulentorum hominum exercitum purgare conatus erat (Liv. 7, 39, 1), violatum erat

48) Lex Antonia de dictatura tollenda, de qua egi in commentationis de legibus
Antoniis parte priore (lips. 1871. p. 8), capitis consecrationo sancta erat, ut apparet ex
App. b. C. 3, 25 6 ^i }ivr6ivtoq . . . i^ffjgtiaaro f*ri i^elvai tm xard fiTj&eniav airiav niql
rfiJtraro^o? d^X^^ (^T^* ^i^iBlv) fi^' inm'^g>itietv pi^t kafielv ^iSofiivrjv, ^ rov ix rhrvdi
rivo<; vneqMvra vfjnotvi n^oq r&v ivrvx6vro)v dva$^eia&a$. Cf. ib. 57 et Dio 44, 51.
45, 32. Zon. 10, 12. — Sacrosancta ea lege fuit ipsa libertas civium, quae Caesare
interfecto recuperata esse videbatur.

3*

A

20

et tresviri rei publicae constituendae *®) anno 712 u. c. memoriam priscae
illius sanctionis antiquarumque legum sacratarum '^^) resuscitaverunt*^), in
hac de Ciceronis definitione disputatione, quoniam post orationem pro Balbo
habitam latae sunt, nullius momenti sunt; ceterum hae quoque leges iure
huic legum sacratarum speciei adnumerari possunt. Eidem porro legum
sacratarum speciei adnumeranda est nova illa lex sacrata de dilectu habendo,
secundum quam Saranitium duces anno 461 u. c. dilectum habue-

49) Lex triumvirahs de Caesaris die natali celebrando anno 712 u. c. lata sacrata
fuit consecratione capitis teste Dione 47, 18 rd re yeviata avrov . . . ndrraq io^dt^eir
^dyxaaav^ vofjkod-vrriaavxtti rov? nev dkkovq rovq dfnBk^^aavraq avt&v ijiaqdxovq rai r«
Jil xai avtui ixeivM civa», rov9 d^ povlBvrdq rov? re vitlq a^Stv nivTB xal uxoat
fAVi^td^aq S^^MxdvBiv. — Sacrosancta fuit ea lege memoria divi lulii.

50) Ciceronem alias praeter eas, quae priscae aetatis erant, leges sacratas non
novisse prodit ex verbis de leg. 2, 7, 18 sunt certa legum verha, Quinte, neque ita
prisca, ut in veteribus XII sacratisque legibus. Unde apparet morem legum sanctiones
sacrandi iam multis annis ante Ciceronem, haud scio an legis Hortensiae anni 487 u. c.
latae tempore vel paullo postea, in desuetudinem venisso.

51) Populi iussu sine dubio confirmata sunt etiam ea senatusconsulta, quibus
Caesari annis 706 (Dio 42, 20) et 709 u. c. (Dio 44, 5) et Octaviano annis 718 (Dio C.
49, 15), 724 (ib. 51, 19), 731 (ib. 53, 32) u. c. tribunicia potestas aut data aut ampli-
ficata est; sed cum de verbis, quibus hae leges earumque sanctiones conceptae erant, nihil
constet, dubito, num legibus sacratis iure adnumerentur; fieri enim potest, ut satis
visum sit in eis legibus tribuniciam potestatem, do qua agebatur, sacrosafictam ipsumque,
cui dabatur, sacrosanctum nominare, sicut sacrosancta vacatio militiae munerisque publici
pontificibus et auguribus coloniae luliae Genetivae ipsis cap. 66 legis luliae verbis data est.
De Caesare v. Liv. ep. 116 ut parena patriae appellaretur et sacrosanctus ac dictator
in perpetuum esset. App. b. c. 2, 106 dveqqi^&tj «f e . . . . nai ro aSifia Uqoq xai davXoq
Biva$. Cf. ibid. 2, 138. 144. Dio 44, 5 rd re roZq dtjfidqxo^<: Mofiiva xaQnova&aiy OTttaq
dv r&q tj i^yta ^ Xoyift avrov v^qiafi Uqoq re Ji xai Iv rw aye* ivi/rirat, Cf. ib. 44, 49.
Zon. 10, 12 xai tX riq a\r6v ejp/oi xai koy^ vfiqiantv^ Uqov tivai i&ianiaav xai rSt dyei
ivixta&ai. De Octaviano v. Mon. Ancyr. 2, 21 et sacrosanfctus ut essem,,,, et ut
qu]o[ad] virerem tribunicia potestas mihi [esset, lege sanctum est]. Cf. exempl. graeci
5, 17 xai Iva leqoq w [xai] ifi[d fiiov] r^y rfj/fta^/^x^ fy^f i^ovalav v[6f*<it ix]vQ<a&rj.
App. b. C. 5, 132. Dio 49, 15 iurj^iaavro nai ro fATjra ijpya» fi^t koyot r» v^qiKta&ai^
ti dt fAfj, rotq avrolq rov roiovro n dqdaavra ivixta&at olqntq ini rw ^tjfidQXV
iriraxro. De principatu universo cf. Dio 53, 17 rj re i^ovaia tj Srjfia^x*"^ xakovfiivrj . . .
diSmai a^iai . . . xai ^rj xa&vfiqittad-ai xdv dqa n xai r6 ^qaxvrarov firj or« ioy^ dkkd
xai koyw dStxtTaO-a$ ^o^mai^ xai dxqirov rov no^rjaavra avro ix; xai ivayrj dnokkvvat. —
Simili ratione Liviae et Octaviae anno 720 u. c. ius datum videtur esso, ut virginum
Vestalium iura haberent et sacrosanctae essent instar tribunorum plebis; v. Dio 49, 38
To re diftiq xai ro dvv^qiarov ix rov Oftoiov ro»? (fjy/ia^/o»^ fy^iv tdMxtv.

21

runt^*), quam probe distinguendam esse ab altera eaque vetustissima Sam-
nitium lege sacrata, qua nobiles Samnites eodem tempore inter se con-
iuraverunt, ex Livii narratione elucet.

Poenae genus idem est atque in legibus regiis illis, quae in formu-
lam sacer esto exeunt (v. supra p. 14), et diversum a poena capitali, qua
is, qui contra legem fecerit, capite ac tergo puniri iubetur^^). Sa^er enim
homo^ qui poenae divinae committebatur (adn. 32), impune quidem et in-
dicta causa a quolibet occidi poterat, sed non erat magistratuum eum
occidendum curare*^*). Vis igitur illius sanctionis in eo posita erat, quod
homines prisci religione deorum imbuti vehementer timebant, ne sacri esse
existimarentur. Utrum ipso facto sacer esse violator legis visus sit, an
populi iudicio vel pontificia cognitione sacer iudicandus antea fuerit, ad
nostram quaestionem nihil refert; itaque illam quaestionem nunc non curo,
praesertim cum meam de ea sententiam, qua ipso facto legis violatorem
sacrum fiiisse arbitror, alibi iam plene exposuerim ^*»).

Altera species sanctionum sacrandarum , quae obtestatione et con-
secratione legis fieri a Cicerone dicitur et interrogatione deinceps se-
quente omisso, quod omitti iam potuit, vocabulo consecratiofiis^^) solis

52) Liv. 10, 38, 2 dUectu per omne Samnium habito nova lege, ut, qui iuni-
orum non convenisaet ad imperatorum edictum, quique inimsu abisset, caput lovi
sacratum esset. De vetustiore lege, qua vir virum legisse dicitur, loquitur Liv. verbis: s
et deorum etiam adhibuerunt opes ritu quodam sacramenti vetusto velut initiatis
militibus eumque ritum describit 10, 38, 6 — 12 (v. infra adn. 60 et 102).

53) Antiquissimum huius sanctionis exemplum est plebiscitum Duilium anni
305 u. c. Liv. 3, 55, 14 M. DuUlius deinde trihunus plebis plebcm rogavit plebesque
scivit, qui plebem sine tribunis reliquisset, quiqu^ magistratum sine provocaUone
creasset, tergo ac capite puniretur, Cf. Rom. Alt. I', p. 645. 11', p. 551.

54) Cf. commentatio de consocratione capitis et bonorum, Gissae, 1867. p. 9 sqq.
Alitor Mommsen, Staatsr. II*, p. 51, adn. 3. p. 292, adn. 1. Marquardt, Staatsverw.
HI, p. 266 sq.

55) Comm. 1. c. p. 14 sqq. Cf. Schwegler, Rom. Gesch. 11, p. 253 sqq. Aliter
de ea re iudicat Huschke, die Multa und das Sacramentum, Leipzig 1874. p. 364 sqq.
Herzog 1. c. p. 148.

56) Cum obtestatione quoque coniuncta fuit execratio capitis, scil. iurantis,
qua caput iurantis consecratur; Cicero igitur si diversam rationem prorsus accurate de-
fiuire voluisset, in interrogatione illa dicere debuit: utrum capitis consecratione poenae
loco adversus violatorem legis constituta, an obtestatione legis cum sui capitis

22

verbis obtestcUione legis significatur, iureiurando sofewm^'), i. e. sacra-
mento^\ fiebat; nam verbis obtestatione et consecratione duas precationis iuris-
iurandi partes, obtestationem scilicet et detestationem, significatas esse negari
non potest^®). Probe autem tenendum est Ciceronem non de eo iureiurando,
quo homines inter se ad ulciscendos suae voluntatis adversarios coniurant,
loqui, sed de iureiurando, quo lex, sive populi iussus sive plebiscitum est,
confirmatur. Ita enim genetivum legis explicandum esse ex prima definitio-
nis enuntiatione necessario colligitur. Quod autem Cicero pro execratione,
quo vocabulo altera pars iurisiurandi, quae generali nomine detestaiio appel-
latur, nominanda fuit^®), consecrationem dixit, facile inde explicatur, quod,
si execra^ione scripsisset, genetivo legis uti non potuit; iurans enim se et

consecratione coniuncta sacrosanctum esse confirmas, Quas ambagos verboram
cur sprevorit, in propatulo est.

57) Cic. de off. 3, 31, 111 cum dicit: nuUum enim '^nnculum ad adstringendam
fidem iwreiurando maiores artius esse voluerunt id indicant leges tn duodecim tcAulis,
indicant leges sacratae, indicant foedera, non omnes leges sacratas, sed hanc earum
speciem, de qua nunc agitur, in mente habet (id quod Mommsoni causa moneo, qui
hoc loco in definicnda legis sacratae notione male usus est II^, p. 277, adn.).

58) Fest. p. 344 et Fest. ep. p. 345 (v. supra in adn. 27).

59) Duae illao partes distinguuntur obttstationis et detestationis vocabulis a Fest.
ep. p. 184 ohtestatio est quum deus testis in meliorem partem vocatur, detestatio quum
in deteriorem, Exempla, quibus duae illae partes continentur, habes apud Polyb. 3, 25
in descriptione iurisiurandi per lovem lapidem (de quo cf. etiam Fest. ep. p. 115.
Plut. SuU. 10. Liv. 1, 24, 9): tvoqxovvxi f*iv noitiiv rdya&d' «* ^'dXXoK; diavori&iitjv
tt fi Tzqd^aifAij ndvrwv rStv dkXofv a^^ofiivutv iv raZq ISiaiq narqiatv^ iv roiq Idiot^ vofAOiq^
ini roiv Idiotv fiiotv Uf^Siv rd^o}v, iyo) fiovoq ixniaotftt ovroi? otq oSe Xid-o^ vvv, Diod.
37, 17 in iureiurando sociorum anno 663 u. c. rebellium: nai avoQKotfvri fiiv fio& inixrijat<:
eXfj rotv dya&oiv^ inioqxovvrt &i rdvavria. Dion. C, 89 in iureiurando, quo ex Dionysii
sententia, omnes Romani legem sacratam anni 260 u. c. confirmaverunt: a^a re rSi
0^x01 nqoaeri&rjy roiq fiiv iftne^ovat rov? &eovq roifi; ov^aviovq iXeotq eiva* nal Saifiovaq
rovq xarax&oviovq, roK <^^ naqa^aivovatv ivavria nai ra ;ra^a &eoiv yivea&at xa» ra
;ra^a Saif*6vo)v w? dyet rof fieyiarot iv6/oi<:, Sola detestatio commemoratur apud liv.
1, 24, 8 (cf. 9, 5, 3). 1, 32, 7. — Ab illo usu vocabuli obtestationis distinguendus est is
usus, cuius exempla praebont Cic. de dom. 48, 125 et Liv. 26, 25, 12.

60) Serv. ad Verg. Aen. 2, 154 execratio autem est adversorum deprecatio, ius-
iurandum (obtostatio potius) vero optare prospera. Plut. qu. Rom. 44 or» nck o^xo?
elq xaraQav reXevra rijq imoQxiaq, Ceterum execrationis quoque vocabulum latiore
signiiicatione usurpatur; in hac quaestione agitur de ea sola execratione, qua iurans
caput suum execrando sacrat, de qua cf. Liv. 10, 38, 10 iurare cogebant (scil. Samnites)

23^

captU suum execratur^^) vel c(m8€Gr(it^^\ non legem, quam hac capitis sui
execratione potius sctcrat rel consecrcU. Execrationis autem eius, qua iurantes
in obtestatione et consecratione legis utebantur, haec vis fuit, ut sacros se
posterosque habendos esse consentirent, si legem, quam sacramento confirma-
vissent, essent ipsi violaturi. Praesidium igitur, quo lex, quae hac sanctionis
specie sacrata erat, munita esse videbatur, in eadem priscorum hominum reli-
gione deorum posita erat, qua vis sanctionis alterius^^). Nulla certe causa est,
cur sacramenti illius eam vim fuisse statuamus, ut iurantes se execrarentur,
nisi alios homines, qui legem violaturi essent, essent ulti**). Unum enim
exemplum sanctionis obtestatione et consecratione legis sacratae, quod quidem
certum sit^^), praebet lex consularis, quam post plebiscitum Icilium de Aven-
tino publicando agroque publico in monte Aventino plebeiis viritim dando
assignando anno 298 u. c. latam esse narrat Dionys. 10, 32; in eo autem
pofAifAo^ evj^ai nal aQai commemorantur ita, ut de ultione eorum, qui
legem violaturi sint, nihil additum sit Scribit enim Dionysius: (nja tovto

diro quodam carmine in execrationem capitis familiaeque et stirpis composito, nisi
isset in proelium, quo imperatores duxiasent, et si aut ipse ex acie fugisset, aut si quem
fugientem vidisset, non extemplo occidisset Quam h. 1. et 10, 39, 17 execrationem
Livius dicit, detestationem nominat 10, 38, 12 primoribus Samnitium ea detestatione
obstrictis. Cf. etiam 10, 41, 3 quippe in oculis erat . , , et dira execratio ac furiale
carmen detestandae familiae stirpique compositum. Cf. etiam Liv. 5, 11, 15
nemin^m in contione stare, qui iUo die non caput domum fortunasque L. Vergini ac
M\ Sergii sit execratus detestatusque.

61) Cf. Polyb. 3, 25. Dion. 6, 89 (adn. 59).

62) Plin. panog. 64 Ule iuravit, expressit expianavitque verba, quibus caput
suum, domum suam, si sciens fefdlisset, deorum irae consecraret. Liv. 3, 48, 11
te^ inquit, Appi, tuumque caput sanguine hoc consecro,

63) Cf. Cic. de ieg. 2, 9, 22 periurii poena divina exitium, humana dedecus,

64) lUa vis erat sacramenti illius, quo populi Italici in periculosissimis beUis lege ^
sacrata dilectu habito utebantur (adn. 52. 60. 102. 104), et eius iurisiurandi, quo Brutus
anno 245 u. c. cives adegisse dicitur (adn. 101).

65) De lege quoque Licinia anni 387 u. c. lata dixit App. b. c. 1, 8 oi /«ey Sii
tdSt vofAUi Tttq^Xa^ovTBq inwfAoaav ini rw vofi^ nai i^rjftiav viqiaav . . . ^^ovri^ d^ovStfAia
ffv 0VT9 rStv vofiwv ovrt rZtv o^xwv. Sed legem Liciniam per satuxam latam non fuisse
sacratam constat. Cf. Herzog I. c. p. 149. — Lex autem sacrata anni 260 u. c. hoc
loco affeni non potest, quoniam hoc ipsum quaeritur, utrum ea sit lex consularis ob-
testatione et consecratione sacrata, an plebiscitum iureiurando plebis confirmatum, an
lex foederis sacramento confirmata.

UQfHpavrSiv re na^oyrday xai otiavoaxonwv xal Uponouov dvelv xai noifjaa/Liiv(av
rag vofil/Liovg evxdf fe xai d^dg iv r^ ^o//ta^* ixxXtjaiq avvax^eiiTfj vno
jwv vndrcov 6 vofjiog ixvpd)i9fif 6g iariv iv artjXif X^^V yByQafifiivog ^ rjv
dviidsaav iv r$ Avevxlvcd xofjtlaavxig atg ro 'AQTifilBog Ibqov.

Quod exemplum cum certum esse dixi, hoc non ita intellectum volo,
quasi plebiscitum Icilium de Aventino publicando lege consulari in comi-
tiis centuriatis lata esse confirmatum credam, quae Herzogii sententia
est, qui inde gravissimum sententiae suae stabiliendae argumentum peti-
vit (1. c. p. 147)^^). Certum hoc solum est vidisse aut Dionysium ipsum
aut auctorem, quem eo loco sequitur, in templo Dianae, quod erat in
monte Aventino, columnam aheneam, in qua a consulibus M. Valerio et
Sp. Veturio lex de Aventino inscripta erat. In hac autem inscriptione
consulum nomina praescribi poterant, quippe qui ex plebiscito Icilio areas
domorum plebeiis in publico montis Aventini agro assignavissent, otsi ipsi
legem non tulerant. Nam a consulibus in comitiis centuriatis latam esse
legem finxit sine dubio Dionysius^'); lex enim de Aventino publicando
plebiscitum erat, ut nomen legis Iciliae in eis condicionibus , de quibus
inter patres et plebem convenerat, antequam de decemviris legibus scribundis
ex solis patriciis legendis plebs concederet, usurpatum ostendit*®), eaque
lex sacrata optimo iure nominari poterat^®), si consules in comitiis centuria-

66) In sententia sua perseverat Herzogius in commentatione, quae inscripta est:
Ueber die GlaubwUrdigkeit der aus der romischen Repubhk bis zum Jahre 387 d. St.
iiberlieferten Gesetzo, Tiibingon 1881. p. 18.

67) Itaque ex illa necessitudine , quae inter plebiscitum ct senatusconsultum et
legem consularem intercedere ex Dionysii narratione (10, 31. 32) falso putatur, colligere
non debuit H^orzogius (1. c. p. 150) ante legem Valoriam Horatiam de plebiscitis
anno 305 u. c. latam semper plebiscita aut scnatusconsultis aut senatusconsultis et
legibus consularibus confirmanda fuisse.

68) Liv. 3, 32,. 6 placet creari dtcemviro8 sine provocatume et ne quia eo anno
alius magisiratua esset adfniscerenturne plebeii controversia aliquamdiu fuit;
postremo concessufn patrihus, modo Tie lex Icilia de Aventino aliaeque sacratae
leges abrogarentur. Antea 3, 31, 2 nomen legis non affert, sed nihil dicit nisi: de
Aventino puhlicando lata lex est Nomen tribuni apud Dion. 10, 31 est 'IxlkUoq,

69) Hoc incaute me negasse Rom. Alt. P, p. 603. 620 nunc doleo; neque vorum
est, quod conieci I', p. 562, oaerimonias comitiorum centuriatorum , quae Dion. 10, 32
describit et 10, 57 falso etiam in eis comitiis centuriatis, quao deoemviri habuissent, obsor-
vatas esse signiiicat, eis temporibus in omnibus comitiis centuriatis observari esse solitas.

25

tis calatis pro conlegio pontificum habitis'^) populi nomine iureiurando
spoponderunt — neque enim de totius populi iureiurando cogitandum est —
civibus, qui in Aventino, h. e. extra pomerium^^^), ex plebiscito Icilio domi-
cilia habituri essenf^), idem ius fore atque civibus intra pomerium habi-
tantibus. Hanc autem de conezu legis in Dianae templo propositae et
plebisciti Icilii coniecturam propter iuris plebeiorum condicionem, quae
eis temporibus erat, certissimam esse duco. Nam provocationis ius et
auxilium tribunicium ab initio pomerii finibus circumscripta fuisse et am-
plificationem iuris eam, qua provocatio et auxilium tribunicium usque ad
primum miliarium valebant, qua famen amplificatione exceptum est impe-
rium militiae''), ab ipsa plebisciti Icilii sacratione initium cepisse"^*) satis
probabile esse duco. Sacrosanctum igitur lege Icilia sacrata erat provo-
cationis et auxilii tribunicii appellandi ius eorum plebeiorum, qui inAven-
tino habitabani

Quae si probabiliter coniecero, praeter plebiscitum Icilium legibus ob-
testatione et consecratione legis (vel plebisciti) sacratis multa alia plebiscita
et leges adnumerari possunt. Cum enim ex Ciceronis definitione sacro-
sancti sequatur, ubi quid posterioribus reipublicae temporibus iure sacro-

70) Gell. 15, 27, 1 in libro Laelii Felicis ad Q, Mucium primo scriptum est
Labeanem scribere calata comitia esse, quae pro conlegio pontificum habentur
aut regis aut flaminum inaugurandorum causa. eorum autem alia esse curiata alia
centuriata,

71) Gell. 13, 14, 4 sqq. — Hanc ob causam mons Aventinus idoneus et videbatur
et erat, in quem plebs secederet; nam in Aventinum secessisse plebem narravit Piso
apud lav. 2, 32, 3 et Cic. de rep. 2, 33, 58. 2, 37, 63. Sall. lug. 31, 17. hist. 1, 9.

72) Icilius enim secundum Dion. 10, 31 e*v^9>«^«.** noXlnviAa na^vovy dhStv
dnotiBQiaO-ljvai tok dtjfioraiq ronov bI^ olntSiv xataanBvdq tov xaXovfievov AvevrZvov,
Hogatio autem ipsa concepta erat secundum Dion. 10, 32 verbis his: oaa fih Idiunai
Tiveq tlxov ix diKaiov xTfjadfABVOij xavxa xovq nvqlovq *axixe*v* oaa Je ^taadfievoi Xivtq
fj MXoTifj Xa^ovxeq tanoSofATflavxo^ xofAtaaftivovq xdq dandvaq^ dq dv ol Sia^Xfjtal yvwat^
xw dtifi^i naqadidwai* xd dc dXXa^ oaa rjv dtffioaia^ X^Q^^ &vtj^ xov d^fiov naqaXa^ovxa
dteXia&ai, Fostquam a consulibus hoc plebiscituni lege confirmatum esse narravit, pergit:
xvqta&ivxoq Se xov vofiov aweXB-ovxeq ol dtjfioxtnoi xd xe oixoneda SieXdyxavtiv xai
xaxMxoifofAOvv oaov exaaxoi xonov Swfj&eZev dnoXaf*pdvovxeq»

73) Liv. 3, 20, 7. 24, 9, 2. Dio 51, 19. Dion. 8, 87. App. b. c. 2, 31.

74) Mommsen, Staatsr. P, p. 66 ab initio provocationem et ius auxilii usque
ad primum miliarium valuisse putat.

4

J

26

sanctum esse dicitur, de lege aut plebiscito, cuius sanctio sacrata sit, li. e.
de lege sacrata, esse cogitandum, leges sacratae necessario statuendae sunt
et propter sacrosanctam militiae vacationem coloniarum maritimarum vetu-
stiorum'^) et propter sacrosanctam militiae munerisque publici vacationem
pontificum aliorumque sacerdotum Romanorum^®) et propter sacrosancta
foedera, quae quidem post foedus Caudinum icta sunt'^). Omnes autem
has leges obtestatione et consecratione legis sacratas fuisse probabile esse
demonstrandum est.

75) Liv. 27, 38, 2 nam et belli terror duplicatua novi hostis in Italiam adventu
(anno 547 u. c.) et minus iuventtttis erat, unde scriberent milites. itaque colonos etiam
tnaritimos, qui sacrosanctam vacationem dicebantur habere, dare milites coge-
bant qutbus recusantibus edixere in diem certam, ut quo quisque iure va^ationem
haberet, ad senatum deferret. ea die ad senatum hi populi venerunt: Ostiensis,
Alsiensis, Antias, Anxurnas, Minturnensis, Sinuessanus et ab supero mari Senensis.
cum vacationes suas quisque populus recitaret, nullius, cum in Italia hostis esset,
praeter Antiatem Ostiensemque vacatio observata est, Ostienses igitur et Antiates
plenam vacationem militiae legionariae, ceteri vacationem ita aoceperant, ut tumultus
Gallicus et Italicus exciperetur (cf. Mommsen in ephom. epigr. III, p. 100). Eam
autem vacationem ad militiam navalem omnino non pertinuisse ex decreto senatus
sequitur, quod anno 563 u. c. factum esse narrat Liv. 36, 3, 4 in comparanda impigre
classe C. Livium praetorem contentio orta cum colonis maritimis paulisper tenuit.
nam cum cogerentur in classem, tribunos plebis appellarunt; ab iis ad senatum reiecti
sunt. senatus ita, ut ad unum omnes consentirent, decrevit vacationem rei navalis
eis colonis non esse, Ostia et Fregenae et Castrum novum et Pyrgi et Antium et
Tarracina et Minturnae et Sinuessa fuerunt, quae cum praetore de vacatione certarunt.

76) Leg. col. lul. Gen. cap. 66 (ephem. epigr. ni, p. 93) iisque pontificibus
auguribusque, qui in quoque eorum collegio erunt liberisque eorum mUitiae muneris-
que publici vacatio sacrosanctius esto, uti pontifici Bomano est erit, aera"
que militaria eis omnia merita sunto (cf. adn. 5 et 24). Ubi comparativum insolitum
sacrosanctius explicari posse putavit Biichelerus (N. Jen. Literaturz. 1877. num. 692)
vertendo: heiliger als Eid und gottgeweihtes Ding. Sed sine dubio corruptela subest
(ut Mommsenus 1. c. p. 100 intellexit), quam sustuloris, si mecum restitueris sacro'
sanctum ius. — £am vacationem non solum pontifici Komano, sed etiam alus sacer-
dotibus Romanis fuisse docent loci in adn. 86 perscripti.

77) Non omnia foedera post foedus Caudinum sacrosancta fuisse (cf. adn. 39) cum
natura recentiorum foederum, quae maximam partem haudquaquam erant foedera aequa
(Marquardt, Staatsverw. I, p. 44 sqq.), tum exempla foederis Gaditani, de quo Cicero
disputat pro Balbo (13, 30 — 24, 55), foederumque cum nationibus gallicis ictorum
(Cic. Balb. 14, 32) demonstrant. Sed multa alia foedera sacrosancta fuisse ex tota
Ciceronis disputatione elucet, nequc a veritate aberrabiraus, si, ut exempla quaedam
proferam, foedus cum Camertibus ictum, quod Cicero sacratissimum et aequissimum

27

Etenim coloniarum civium Romanorum deductio erat res gi^avissima,
quae effici non poterat nisi populi iussu plebeive scito. Quamquam enim
certa legum colonicanim, quae ad civium Romanorum colonias pertineant,
exempla recentioribus demum temporibus commemorantur'**), dubitari ta-
men non potest, quin excepta Ostia, quae colonia ab Anco Marcio rege de-
ducta esse dicitur'®), ceterae omnes, quae inter annos 416 et 509 u. c.
deductae sunt®®), ex legibus colonicis antea latis — de lege, qua Mintumae
et Sinuessa anno 458 u. c. conditae sunt, constat (adn. 78) — deductae
sint, praesertim cum latinarum coloniarum ex legibus colonicis deductarum
exempla non solum recentioribus temporibus*^) commemorentur, sed unum
certe iam anno 420 u. c. ex lege colonica deductae colonia^ latinae exem-
plum cum maxima probabilitate statuatur®*). Accedit quod rogatio de

fuisse dicit (pro Balb. 20, 46; cf. Liv. 28, 45, 20. Val. Max. 5, 2, 8. Plut. Mar. 28)
et foedus cum Heracleensibus ictum, quod prope singulare et aequissimum dioit Cicero
(pro Balb. 22, 50. pro Arch. 4, 6), sacrosancta fuisse statuerimus. Sacrosancti foederis
exemplum, quod certo scriptoris testimonio confirmetur, inveni nullum. Nam Liv. 38,
33, 9 verbis: foedus, qiwd in CapitoJio, quod Olympiae, quod in arce Athenis sacra-
tum ftmset^ irritutn per illos esse^ non de foedere sacrosancto, sed de foedere locorum,
in quibus tabulae vel columnae foederis collocatao erant, sauctitate sacrato loquitur.

78) Liv. 10, 38, 9 (anno 458 u. c.) tribunis plehis negotium datum est, ut ple-
beiscito iuberetur P. Sempronius praetor triumviros in ea loca (Minturnas et Sinu-
essam) colanis deducendis creare. Liv. 32, 29, 3 C. Atinius tribunus plebis tulit
(anno 557 u. c), ut quinque coloniae in oram maritimam deducerentur, duae ad ostia
fluminum VuUurni Liternique^ una Puteolos, wna ad castrum ScUerni. his Buxentum
adiectum. trecenae familiae in singulas colonias iubebantur mitti. Aliud exemplum
fortasse est plebiscitum Baebium (Leg. agr. cap. 43 in C. I. L. vol. I, p. 82), de quo
V. Rom. Alt. n*, p. 691. — De legibus colonicis a C. Sempronio Graccho et insequentis
temporis tribunis latis coustai

79) Cic. de rep. 2, 3, 5. 2, 18, 33. Liv. 1, 33, 9. Fest. p. 197. Dion. 3, 44.
Strab. 5, 3, 5. Polyb. 6, 2, 9. Serv. ad Verg. Aen. 6, 816.

80) Marquardt, Staatsverw. I, p. 38 sq. De coloniae Pyrgos deductae anno
non constat. Undecim vetustissimarum coloniarum maritimarum una Aesium (Vell. 1,
14, 8) a Livio intor colonias de vacatione certantes non commemoratur.

81) Liv. 34, 53, 1 exitu anni huius Q. Aelius Tubero tribunus plebis ex sena-
tusconsulto tulit ad plebem, plebesque scivit. ut dua^ Latina^e coloniae, una in Bruttios
altera in Thurinum agrum, deducerentur. 35, 40, 5 eodem hoc anno Vibonem coJonia
deducta est ex senatuscansulto plebisque scito.

82) Liv. 8, 16 etsi beJJi pars cum Sidicinis restabat, tamen ut bemficio prae-

venirent desiderium pJebis^ de coJonia deducenda CaJes retuJerunt (scil. consules);

4*

28

colonia deducenda tribunicia iam anno 340 u. c.^*) commemoratur non
perlata illa quidem, sed ita rogata, ut iure rogatam esse negari non possit.
Legibxis autem colonicis sine dubio colonorum iura sanciebantur; quorum
condicio cum similis esset plebeiorum extra pomerium in monte Aventino
domidlia coUocantium condicioni, simili quoque ratione iura eorum sancta
esse probabile est, scilicet subsequente et a consulibus in comitiis centuria-
tis calatis perfecta legum colonicarum obtestatione et consecratione. Itaque
hae leges legibus sacratis, quarum sanctiones obtestatione et consecratione
legis sacratae erant, cum magna probabilitate adnumerari possunt Alteri
generi legum sacratarum eas adscribendas esse minus certo probabileest^*). —
Quod autem Ostiam coloniam, si quidem Anco Marcio regnante deducta
est*^), lege lata deductam esse negandum est, id Ciceronianae sacrosancti de-
finitionis veritatom nbn magis infringit, quam sacrosancta foedera ante foedus
Caudinum sine populi iussu icta (v. supra p. 15); sine dubio enim Cicero
ipse Ostiam non aliter ac recentiores colonias deductam esse credidit. — Cete-
rum leges colonicas, quas quidem novimus, plebiscita fuisse neglegendum

factoque senatusconsulto , ut duo milia quingenti homines eo scriberentur, triumviros
eoloniae deducend€te agroque dividundo creaverunt Sed praeter senatusconsultoui
de colonia Cales deducenda etiam legem latam esse colligitur ex liv. 41, 8, 9 lex
aociis nominis Latini, qui stirpem ex sese domi relinquerent, dabat, ut cives Bomani
fierent Quam legem ad solas colonias latinas novas, quarum antiquissima erat Oales,
referri posse demonstravi Eom. Alt. EL*, p. 127.

83) Liv. 4, 49, 6 temptatum ab L. Sextio tribuno plebis^ ut rogationem ferret,
qua Volas sicut Lavicos coloni mitterentur, per intercessionem collegarum, qui
nuUum plebiscitum nisi ex auctoritate senatus passuros se perferri ostenderunt, dis-
cussum est

84) Haec est Mommseni (ephem. epigr. III, p. 100) sententia, quam arripuit,
quoniam totius populi iureiurando has leges sacratas esse non posse statim ipse intellexit,
speciei autem legum obtestatione et consecratione sacratarum naturam omnino non
perspexit.

85) Scriptores, quomm locos in adn. 79 citavi, oppidum Ostiam condidisso Ancum
Marcium dicunt omnes praeter Ciceronem de rep. 2, 3, 5. 2, 18, 33, qui coloniam de-
duxisse regem narrat. Festus autem p. 197 oppidi conditi et coloniae deductae tempora
distinguit: Ostiam urhem ad exitum Tiberis in mare fluentis Ancus Martius rex con-
didisse et feminitw appellasse vocabulo fertur. quod sive ad urbem, sive ad colO'
niam, quae postea condita est, refertur.

29

non est, quia ea re definitionis Ciceronianae enuntiatio prima, qiiam frustra
Herzogius impugnavit, confirmatur (v. supra p. 16).

Pontificum vero Bomanorum sacrosancta militiae munerisque publici
vacatio, quae etiam auguribus et decemviris sacrorum et regi sacrificulo
et curionibus flaminibusque curialibus erat®*), illis ita, ut tumultus Gaili-
cus exciperetur, tertio decimo post invasionem Gallicam anno lege lata
datam esse testatur Plutarchus®"^). Qua in lege cum sola exceptio nova
fuisse videatur, sine dubio ex huius ipsius legis analogia sequitur, ut plena
antea vacatione usi sint ex lege quadam vetustiore paullo post reges
exactos lata. Duae autem hae leges, quas consulares fuisse probabile est,
legibus eis, quanim sanctiones obtestatione et consecratione legis sacratae
erant, iure adnumerari poterunt, quoniam propter plebisciti Icilii et ple-
biscitorum de coloniis civium Romanorum deducendis analogiam singulis
civibus iura sacrosancta ita data esse, ut lex lata postea in comitiis cen*
turiatis calatis obtestatione et consecratione sacraretur, probabile est

Foedera denique aliter sacrosancta esse non potuisse, nisi populus

86) Cic. acad. pr. 2, 38, 121 et cum aacerdotes deorum vacationem habeant,
quanto est aequius habere ipsos deosl Plut. Cam. 41 (y. adn. 87) Itfttlq dicit vaca-
tionem accepisse. De augoribus dubitari non potest, quoniam coloniae Genetivae augu-
ribus data est lege lulia (adn. 76). De decemviris sacrorum cf. Dion. 4, 62 ^ierd tfc r^ in^oXiiv
rwv paa$kiw¥ ^ noXiq dvaXa^ovaa riyy rmv x(^^<f/*^ nqoataaiav aytfi^a^ r« tovq im^a-
peardTov<: dno69invva$v avrwv ^vkaxaq^ o« 6$d piov ravrriv ix^^*^^ ^^ ini/*iXe$av arqa-
r%^hv d^etfiivoi' xal rhv dkkwv rwv xard r^y n6X$v nQay/*ar9$mv. De rege
sacrificulo cf. Dion. 4, 74 «Va Si uai rovvofia r^q paa$X$K^q itovaiotq ndrqiov vndqxov
riiAlv *ai avv oaWok aiaio^q d-tStv in$HV(^wadvrtav na^eXijXvd-oq eiq r^y noXiv avr^?
evexa rtjq haiaq ^vXdrrfiroUy leqhv dno6e$Kvva&a» r«q fiaa$Xevq 6 r^ rtft^ ravrrj^ e^tav
tfid ^iov ndaTiq dnoXeXvfiivoq noXef*ix^q xai noXir$x^q daxoXiaq, 5, 1 rovq
teqo^dvraq re xal oltavofidvre$q ixiXevaav dno6e$ia$ rov in$rijSe$orarov rtov nqea^vriqwv^
oq ovdevoq ijfieXXev e^e$v iriqov nXrjv r&v neqi rd &e$a aefiaafi^tv rrpf nqoaraaiav dnda^q
Xe$rov(}yiaq noXefA$x^q xai noX$r$x^q d^e^ftivoq teq&v xaXovfievoq §aa$Xevq, De
curionibus et flaminibus curialibus, qui militiae vacationem propter aetatem habebant,
cf. Dion. 2, 21 rovrovc ^i ovx etq &Q$afiivov r$vd x^ovov rdq r$f$dq ^a^ev ixf^v, dXXd
rlta navroq rov ^iov arqare$wv f$ev dnoXeXvfiivovq if$d r^v ^X^xiavj rotv Si
xard rfjv n6X$v oxXrjQoiv S$d rov vofiov,

87) In vita Camilli 41 ovr« 6*ovv 6 ^6§oq tfv taxvqoq ware &ia&a$ vofiov d9e$a&a$
rovq teQe$q arQareiaq, X^^^^ ^^ f*^ raXar$x6q fj n6Xef$oq» Italicum tumultum in hac
lege cum Gallico coniungendum esse iure dixit Mommsenus (ephem. epigr. III, p. 100).

^ — 30

plebesve lege plebeive scito ea sanxisset, cum ipsius Ciceronis de foe-
dere Gaditano in oratione pro Balbo 13, 30 sqq. disputatione constet, ex
ea ipsa disputatione necessario coUigitur eiusmodi leges et plebiscita de
foederibus saepius esse rogata et perlata, ut testimoniis de singulis foede-
ribus sacrosanctis vel populi iussu vel plebiscito ictis, quae propter brevi-
tatem, qua fontes in commemorandis foederibus plerumque utuntur,
vix inveniuntur (v. adn. 39 et 77), facile carere possimus^®). Legum
autem illarum et plebiscitorum sanctiones ita sacratas esse, ut ipsa foe-
dera, quae secundum leges illas icerentur, iureiurando, eoque sanctissimo
illo, cui sacramento nomen est (v. supra p. 22), iure fetiali vel a patre
patrato vel ab ipso imperatore populi Romani nomine confirmarentur, per
se patet. Nam iureiurando quidem omnia foedera icta sunt, sed cum non
omnis iurisiurandi eadem vis esset®®), ea sola foedera, quae sacramento,
h. e. obtestatione deorum et execratione capitis iurantis, icta sunt*®),

88) Ut paucis exemplis defungar, constat cum Lucanis anno 454 u. c. (cf.
Liv. 10, 21, 2), cum Hierone anno 491 u. c, cum Viriatho anno 613 u. c. foedera icta
esse populi iussu, siquidem scriptores in eis foederibus commemorandis vocabulo S^fioq
utuntur (Dion. 17, 1 Kiessl. Polyb. 1, 17. App. Iber. 69); constat porro latinas colonias
ex senatusconsultis et plebiscitis deductas esse (adn. 81), ideoque etiam foedera ipsa cum
coloniis latinis icta plebiscitis de colonia deduccnda latis sancta esse videntur: sed num
haec foedera, in quibus de populi iussu aut plebiscito constat, sacrosancta fuerint, non constat.

89) Cf. Mommsen, Staatsr. 1«, p. 238 sq.

90) Ea dico, in quibus fetiales eo precatioDis cannine usi sunt, in quo capitis
exccratio inerat, quale est illud, quod LiWus in narrando foedere Albano servavit 1,
24, 6 pater patfatu8 ad iusiurandiim patrandum id est sanciendum fit foedus,
multisque id verbis, quae longo effata carmine non operae est referre, peragit legibus
(scil. foederis) deinde recitatis „audi'^ inquit „Iupiter , audi pater patrate populi
Alhani, audi tu, populus Albanu^; ut illa palam prima postrema ex ilUs tabulis
cei'ave recitata sunt sine dolo malo, titque ea hic hodie rectissime intellecta sunt, illis
legibus populus Romanus prior non deficiet. si prior defexit puhlico consilio dolo
malo, tum tu ille Diespiter populum Momanum sic ferito, ut ego hunc porcum
hic hodie feriam, tantoque magis ferito, quanto magis potes pollesque," id ubi dixit,
porcum saxo silice percussit. Cf. Liv. 9, 5, 3 (in disputatione de quaestione utrum
sponsio an foedus pax Caudina fuerit): quid enim aut sponsortbus in foedere opus
esset aut obsidibus, uhi precatione res transigitur, per quem populum fiat, quo minus
leg^us dictis stetur, ut eum ita luppiter feriat, quemadmodum a fetialibus porcus
feriatur, — Detostationem huius iurisiurandi eandem vim habuisse, ac si dictum esset:
tum Diti patri populus Eomanus sacer esto negari non potest; nam ipsa illa forma
sacer esto noxius ultioni certi alicuius dei traditur (adn. 34). Ceterum iurisiurandi per

31

sacrosancta®^)fuerunt, si vera siint, quae supra (p. 21 sqq.) de verborum o6<©-
statmie et cansecrcUione legis interpretatione exposui. Itaque leges et ple-
biscita de foederibus ei speciei legum sacratarum, quarum sanctiones ob-
testatione et consecratione legis sacratae sunt, adnumeranda esse apparet

Duas autem species sanctionum sacrandarum, quarum diversitatem
exposuimus quarumque exempla enumeravimus, particulis atU-aut distinxit
CScero, quocum concinit, quod in interrogatione deinceps sequente particulis
utrum-an usus est. Hinc sequitur ex Ciceronis sententia non coniunctas fuisse
duas illas rationes, quas Herzogius Ciceronem erroris insimulans semper
coniunctas fuisse (1. c. p. 145. 149) statuit, sed disiunctas, idque verum
esse cum ex natura utriusque speciei sequitur, tum enumeratione legum
sacratarum utriusque speciei satis demonstratum est

Absolvimus iam definitionis Ciceronianae interpretationem, quacum
optime vulgatam legis Valeriae Horatiae interpretationem (v. supra p. 8),
nullo modo eam iurisconsultorum eius legis interpretationem, quam Momm-
senus sequitur, conciliari posse apparet Ciceronis autem sacrosancti defi-
nitionem prorsus eis, quae de legibus sacratis et de sacrosanctis rebus et
personis certo sciri aut probabiliter conici possunt, accommodatam esse
vidimus; hoc unum concedendum nobis erat, errasse Ciceronem, quatenus
etiam ea, .quae legibus regiis sacrosancta fuerunt, et foedera sacrosancta,
quae ante foedus Caudinum icta sunt, populi iussu plebeive scito sacro-
sancta &cta esse secundum suae aetatis opinionem communem arbitratus
est (v. supra p. 14 sq.); unde sequitur errare potuisse Ciceronem etiam in
ea re, quod tribuniciam potestatem lege lata sacrosanctam fuisse credidit
(p. 14). Ex Ciceronis autem definitione omnia sacrosancta, quippe quae
omnia lege sancta essent, legitima fuisse luce clarius est; legitima igitur
sine dubio etiam ea sacrosancta fuerunt, quae non lege lata sacrosancta

lovem lapidem pati*ati non somper eandem vim fuisse demonstrant Polyb. 3. 25. Fest
ep. p. 115. Plut SuU. 10.

91) Ipsum foedus Caudinum sine dubio sacrosanotum fuit, quamquam fetiales non
adfuerant, sed ipse imperator iusiurandum patraverat. £rat enim foedm summae reli-
gionts teste Cicerone de inv. 2, 30, 92. Cf. Mommsen, Staatsr. P, p. 239, adn. 1.

32

facta sunt. Quae etiamsi non lege lata, sed alia ratione sacrosancta facta
sint, niliilo tanien minus legititna fuisse et dici potuisse negandum non est.
An dubitabimus, num hgitinia fuerint ea, quae legibtis reg^is nitebantur,
et ea, quae foederum sacrosanctorum ante foedus Gaudinum ictorum®^)
legibtis^^) sacrosancta constituta erant? Itaque prorsus arbitrarium est,
quod Mommsenus unam tribuniciam potestatem sacrosanctam nan legi-
timam fuisse, quin etiam non legitimam eius potestatis naturam sacro-
sanctae potestatis appellatione dissimulatam et obscuratam esse contendit.
Negari igitur non potest cum Ciceronis sacrosancti definitione multo
facilius conciliari meam de tribuniciae potestatis sacrosanctae natura eiusque
origine sententiam, quam Mommseni. Sed cimi de hac ipsa re contro-
versia sit, utrum Ciceronis definitioni an legis Yaleriae Horatiae interpre-
tationi ei, quam Mommsenus sequitur, in hac quaestione disceptanda
maior auctoritas tribuenda sit, necesse erit, quamquam, cur Giceronianam
definitionem praeferendam esse putaremus, iam supra argumento ex diver-
sitate occasionis, quae definitionis et interpretationis illius proponendae

92j Sacrosancta sine dubio fueront foedus Romulo reguante inter Ramnes et
Tities iotum fFcst. s. w. Quirites et Quirinalia et Quirinalis p. 254. Cic. do rep. 2,
7, 13 sq. pro Balb. 13, 31. Liv. 1, 13, 4. Dion. 2, 46. Plut. Rom. 19. Serv. ad
Yerg. Aen. 7, 709), foedus Tullo Hostilio regnante inter populum Romanum et Albanum
ictum (Liv. 1, 24, 3. Dion. 3, 13), foedus Servio Tullio regnante cum Latinis ictum, cuius
lex in tcmplo Dianae in monte Aventino servata erat (Dion. 4, 26), foedus Tarquinio
Superbo regnante cum Gabinis ictum, quod in templo Semonis Sanci Augusti tem-
poribus logi potcrat (Dion. 4, 58. Fest. op. p. 56), foedus a Sp. Cassio Vocollino anno
260 u. c. cum Latinis ictum (Liv. 2, 33, 4 — 9. Dion. 6, 95), quod Cicero nuper
columna ahenea post roatra incisum et inacrijytum fuisse meminit (Cic. pro Balb. 23, 53),
foedus denique Ardeatinum anno 310 u. c. renovatum (Liv. 4, 7, 10), quod C. licinius
Macer ipse oculis suis vidisse videtur (Liv. 4, 7, 12). Praeterea etsi non omnia, tamen
multa eorum foederum, quae ante foedus Caudinum icta sunt (cf. Liv. 6, 1, 10),
sacrosancta fuisse videntur, quamquam certa de singulis foederibus testimonia desunt
Cf. tamen de foedere cum Laurentibus 414 u. c. renovato Liv. 8, 11, 15, de foodere
cum Tiburtibus anno 416 u. c. renovato (Liv. 8, 14, 9) Ciceronis in oratione pro
Balbo 23, 53 disputationem.

93) Liv. 1, 24, 3 priusquam dimicarent, foedua ictum inter Romanos et Albanos
est his legihus ut cet. foedera alia aliis legihus, ceterum eodem modo omnia fiunt.
1, 24, 7 legihus deinde redtatis, audi, inquit, cet. ilJis legihus popuJus Bomanus
prior non deficiet 9, 5, 3 per quetn popuJum fiat, qtio minus Jegihus di^tis stetur.

- 33

ansam dedit, petito usi exposuimus (p. 5 sqq.), cetera argumenta, quae in
utramque partem prolata sunt aut proferri possunt, accuratissime exami-
nare. Quam rem ita instituam, ut simul Herzogii sententiae rationem
habeam, quam probari non posse singulis quibusdam argumentis ex inter-
pretatione definitionis Ciceronianae petitis iam significavi (v. p. 16. 31).

lureiurando plebis seditiosae tribuniciam potestatem sacrosanctam fuisse
Mommsenus (1. c. p. 276, adn. 2) non solum interpretatione illa legis
Valeriae Horatiae (v. supra p. 6), quam admodum suspectam esse demon-
stravimus, et Verrii Flacci(apud Festum) sacrosancti definitione (supra p. 5),
qua duas legis Valeriae Horatiae interpretationes temere contaminatas
esse vidimus (supra p. 8), sed etiam eis veterum scriptorum locis probare
studet, qui aut legem sacratam iuratae plebis scitum fuisse disertis verbls
pronuntiant®*), aut legem sacratam de tribunicia potestate in monte sacro
latam esse testantur^^), aut religione vel caerimoniis^^) aut et lege et iure-
iurando^'') aut simpliciter iureiurando^®) tribunos sacrosanctos fuisse dicunt.

94) Fost. 8. V. sacratae leges p. 318 sunt, qui esse dicant, (luas plebs iurata in
monte sacro sciverit. Zonarae loco 7, 15 awi&eyro ircaqfiynv dXkriXoiq^ av t«? n
diUxoiTOj xai oQxovq inl xovtta yniaxov Mommsenus ipse uti noluit. Dionysii autem
loco 6, 89 iniuriaMommsenus utitur, quia et foedus ictum narravit Dionysius ot
rogationem tribuniciam ab omnihus civibus iureiurando confirmatam dixit (cf. 6, 84.
7, 40. 11, 55), id quod neque in monte sacro neque tribunis plebis praesidibus factum
esse potest.

95) Fest. s. V. sacer mons p. 318 nam lege tribunicia prima cavetur „si quis
eum, qui eo plebiscito sacer sit, occiderit, parricida ne sit" Quem locum non recte
interpretatus est Mommsen P, p. 146, adiL 1. II*, p. 277, adn. p. 278, adn. 1.
p. 294, adu. 4. Cf. supra adn. 44. Ceterum verba : si quis , . . fie sit ex ipsa lege
tribunicia prima (Icilia) petita esse nulla causa est cur statuamus. — Liv. 2, 33, 3 simt
qui duos tantum in sacro monte creatos tribunos esse dicant tbique sacratam legem
latam. Ubi Pisonis sententia refertur, cf. Liv. 2, 58, 1.

96) Liv. 3, 55, 6. 7 (v. supra p. 6).

97) Appianus de. causa tribunorum Marulli et Caesetii locutus bell. civ. 2, 108

j/ re Twt' Sfjfjid^xo}v dqxh <'^<* ^<*^ davXoq ijv ix vo/imv xai o^xof naka$ov» 2, 138
xai 6 fiiv v6fioq 6 r&v nqoyovwv xai 6 oqxoq omV indyea&at dixtjv tri ovai ^ijfid^
xotq imrqinovoiv, Qui loci vel ideo nihil probant, quod nulla causa est, cur eos ad
legem sacratam anni 260 u. c. potius quam ad renovatam anno 305 u. c. potestatom
referamus, quam iureiurando plebis eo auno renovatam esse certam ob causam (supra
p. 8 sq.) negavimus. Ceterum quod idem App. 4, 17 habet: Itqd d^iariv ^ df^xh *«* davXoq

5

^

34

Sed liorum locorum ei, quos tertio et quarto et quinto loco posui, omnino
nihil disceptant, cum hoc ipsum quaeratur, utrum religio et iusiurandum
ad plebis seditiosae iusiurandum, an ad obtestationem et consecrationem vel
legis vel foederis referenda sint®*). Ceterorum autem locorum trium auctori-
tas minima est, quoniam auctor sententiae in duobus Festi locis declaratae
aeque atque auctor definitionis Verrianae ab ipsa illa legis Valeriae Hora-
tiae interpretatione suspecta manifesto pendet, Liviani autem loci auctor,
Piso, ea, quae de creatione tribunorum et de lege sacrata tradita erant,
ipse falso interpretatus esse videtur tribunis in seditione creatis duobus
cum tribunis legitimis ex lege sacrata creatis, qui numero quinque erant,
confusis ^^^).

Ceterum obstrinxisse se plebem in monte sacro iureiurando, quo sin-
guli plebeii obtestatione deorum et capitis execratione iuraverunt, se ultores
fore, si quis tribunos a se in seditione creatos violaturus esset, non
nego, cum exemplum eiusmodi iurisiurandi alterum apud Romanos^**^)

^x rmv vofitav, iureiurando omnino non commemorato , ad leges sacratas referendum
est, sicuti Dionysius quoque 7, 22 in oratione Coriolani solum v6fdov commemorans
(cf. etiam 7, 35) roi)? U^orq vofiovq (10, 32. 42) significat.

98) De Caesare causam belli civilis praetexente dicit Dion. 8, 87 (quo loco
Mommsenus IP, p. 292, adn. 4 utitur): &q dftxfi ir^fAOV mvayet ro nqdroq dtpa^^t&elari
naqd ro^c oqxovq tS>v nQoy6vMv «vro? oaioiq nai avv tHxij fiotj&Stv, Quod autem
Mommsenus iurisiurandi causa etiam locum Cic. de oif. 3, 31, 111 afTert, de eo loco
iam dixi adn. 56.

99) Causam our verba religio et caerimoniae in Livii loco ad iusiurandum plebis
referri non possint, iam supra p. 8 sq. exposui.

100) Piso, quem Liv. 2, 58, 1 nominat, sine dubio fons est Diodori 11, 68.
Cicero autem de rep. 2, 34, 59 et Cornel. 1, 24 non de legitimo tribunorum numero,
sed de duobus per seditionem creatis tribunis loquitur. Legitimum numenim ab initio
quinque tribunorum fuisse vulgatae traditioni (Liv. 2, 33, 2. Dion. 6, 89. Ascon.
p. 68 Kiessl. Zonar. 7, 15) credere licet.

101) De iuroiurando, quo post reges exactos a Bruto adactus populus esse dicitur
Liv. 2, 1, 9 Brutus . . . omnium primum avidum novae libertatis populum, ne post-
modum fiecH precibus aut donis regiis posset, iureiurando adegit neminem Romae
passuros regnare. Dion. 5, 1 nai 0Qx$a rafAorteq oivroi re nf^Snov ardvreq inl rSiv
TOfimv Sifioaav nal rovc dkkovg noUraq enetaav SfAoaat, fttj itard^etv dn6 r^c 9vy^q
fiaaikia Taqnvvtov Aivfre roix; nalSaq avrov firfte rovq /( ixeivtav yevijaoftivovq^ ^a$Xia
re rjyc *PtifAaitav n^Xetaq fiTjHiri xaraar^ae$v fiij&iva fAtitU roZq Ha&tardvai ^ovXofAivo$q
intr^iweiv, ravra fiiv neQ$ iavrwv re xai rtav rixvtav xai rov fieO'* eavrovq

35

et plura apud populos Italicos^®*) inveniantur. Sed sacrosanctum fiiit
eiusmodi iureiurando nihil aliud, nisi mutua fides iurantium. Neque legis
perpetuae vices sustinuit iusiurandum eiusmodi; nam aut iunsiurandi vis
irrita erat, si iurantes non assecuti sunt id, ad quod assequendum iure-
iurando se obstrinxerant, aut effectus iurisiurandi consummatus erat,
simulac iurantes id assecuti sunt; nec profecto quod Caesaris inter-
fectores iurisiurandi anni 245 u. c. causa sibi Gaesarem interficiendum
fuisse dictitabant *®*), eam vim habet, quasi iusiurandum illud vetustissi-
mum legis perpetuae vices in animis Romanorum sustinuisset. Neque om-
nino verum est tale iusiurandum umquam legem sacratam esse dictam; lex
enim sacrata, qua Aequi et Yolsci, Etrusci, Samnites, Ligures dilectum in
periculosissimis bellis habuisse dicuntur ^^^), non erat ipsum illud sacra-

yivovq S»f»oaav. 11, 41 xa« ro Xomov dnelnav /*r]6iva 'Pta/Aoiwv oLqx'** ^^ fiiov r^
dvvTttv&ovov dqxh*^ avToi r« rot)? fteyiarovq Sftoaavreq o^xovq ttai ttard rwv
iyyoviuv d^d^y idv r» naqd ravta noihat^ nar aqaadfievot, Cf. Plut. Popl. 2. Appian.
de reg. 11. ,

102) Luculentissimum exemplum est sacramentum nobilium 8amnitium apud Liv. 10,
38, lOiurare cogebant diro quodatn carmine in execrationem capitis familiaeque
composito, nisi isset in proelium, quo imperatores duxissent, et 8i aut ipae ex acie
fugisset aut si quem fugientem vidisset non extemplo occidisset. , , pri^
mori^us Samnitibus ea detestatione obstrictis decem nominati sunt ab imperatore: eis
dictum^ ut vir virum Ugerent^ donec sedecim mUium numerum confecissent Cf. supra
adn. 52 et 61. Cetera exempla v. in adn. 104. Etiam Romani simili sacramento non-
numquam usi esse videntur; cf. Tac. hist. 1, 18 (Galba) apud frequentem mUitum
contionem . . . adoptari a se Pisonem more divi Augusti et exemplo militari, quo vir
virum legeret, prontmtiat Sacramenti autem mihtans, quod vulgo dicitur (Liv. 22,
38, 2), alia vis fuit, quamquam sine dubio ita verbis conceptum erat, ut obtestatione et
capitis execratione milites se obligarent (Rom. Alt I', p. 530; cf. Huschke, die Midta
und das Sacramentum p. 368 sqq.), et militia eo ipso sacramento sacrata (non sacro-
sancta) esse videbatur (Liv. 8, 34, 10; cf. sacrata nobilitas 10, 38, 12). Neque magis
comparari potest iusiurandum Acamanum, de quibus Livius 26, 25, 11 ab qutndedm
ad LX annos coniurant, nisi victores se non redituros; qui victus acie excessisset,
eum ne quis urbe tecto mensa lare reciperet

103) Appian. bell. civil. 2, 119. 4, 91.

104) Liv. 4, 26, 3 lege sacrata^ quae maxime apud eos (Aequos et Yolscos)
vis cogendae militiae erat, dilectu habito, utrinque vdlido exercitu profecti in
Algidum convenere, 9, 39, 6 et ad Vadimonis lacum Etrusci lege sacrata coacto
exercitu, cum vir virum legisset, quantis numquam aJias ante simul copOs simul
animis dimicarunt 36, 38, 1 sub idem fere tempus Ligures lege sacrata coacto

5*

36

mentum, quo milites se obstrinxerunt, sed lex de ratione, qua periculo-
sissimis temporibus dilectus habendus esset, vetustissima, distinguenda illa
quidem a lege nova de dilectu habendo, quam Livius a Samnitibus anno
461 u. c. observatam esse dicit (supra p. 20) ^^^),

Plebis igitur iureiurando, ut largiar, quod salva mea sententia largiri
possiim, non sacrosancti, sed quasi sacrosancti erant tribuni plebis in sedi-
tione creati usque ad id tempus, quo aut lege (id quod Herzogius voluit),
aut foedere legitimi et vere sacrosancti plebis Bomanae magistratus facti
sunt. Neque enim quod Caesar in sacrosancta tribunicia potestate laesa
iusiurandum laesum pressit (adn. 98), aut quod in tribunorum Marulli et
Caesetii causa Caesari non solum lex laesa sed etiam iusiurandum laesum
crimini versum est (adn. 97), etiamsi concederemus haec ad plebis ius-
iurandum referenda esse, id quod concedendum non est, maiorem id vim
haberet, quam Caesaris interfectorum iurisiurandi de regno abolendo inter-
pretatio. Immo sicut huius iuiisiurandi vis evanuit, simulatque lex
Valeria de feacrando cum bonis capite eius, qui regni occupandi consilia
inisset, lata est, ita plebis iurisiurandi vis evanuit, simulac tribunorum
plebis potestas vel lege vel foedere vere sacrosancta facta est.

Lege autem dictatoriaM^ValeriiMaximi, qua plebis seditiosae iusiuran-
dum quasi ad iuris publici normam redactum esset, eam sacrosanctam factam
esse Herzogio (1. c. p. 146 sqq.)^^*) concedere non possum. Nam quod in

exercitu nocte itnproviso castra Q. Minucii lyrocomulis adgressi sunt Phn. nat
liist. 34, 7, 43 fedt et Carvilius lovem, qui eat in Capitolio, victis Samnitibus sacrata
lege pugnantihus e peetoraltbus eorum ocreisque et galeis. Quae verba ad idem bellum
spectant, de quo Liv. 10, 38 loquitur.

105) Cf. adn. 52. Yetustior illa lex de dilectu habendo eiusdem nimirum tem-
poris est, quo ritus saoramenti vetustus (Liv. 10, 38, 2) institutus est, de quo Liv.
10, 38, 6 eo; libro vetere linteo lecto sacrificatum sacerdote Ovio Paccio qtwdam,
homine magno natu, qui se id sacrum petere adfirmabat ex vetusta Samnitium rdi-
gione, qua quondam usi maiores eorum fuissent, cum adimendae Etruscis Capuae
clandestinum c^nssent consilium. — Herzogius 1. c. p. 146. 148 legem sacratam,
quae in his locis dicitur, de edicto magisti*atuum falso intellexit.

106) Sententiam suam tenot Herzogius in commentatione : Ueber die Qlaub-
wurdigkeit der aus der romischen Republik bis zum Jahro 387 d. St. uberlieforten Go-
sctze. Tiibingon 1881. p. 11.

37

elogio (C. I. L. vol. I, p. 284) ille plebem de sacro monte dediixissej graiiam
cum patribtis reamcUiasse dicitur, id non sufficit ad legem Yaleriam coniec^
tura supplendam. Deinde analogia legis sacratae militaris anni 412 u.c., qua
Herzogius nititur, nulla est, quia de antecedente seditiosorum militum
iureiurando et de ratione, qua sacrata fuerit illa lex, omnino nihil constat
(supra p. 19). Ex nova autem lege sacrata Samnitium (supra p. 20) ana-
logia Herzogio omnino petenda non erat, quoniam ratio, quae inter legem
iUam sacratam de dilectu habendo et sacramentum militum subsequens
intercedit, prorsus alia est atque ea, quae inter iusiurandum plebis ante-
cedens et legem subsequentem intercederet, futura esset Legis porro
sacratae Samnitium aliorumque populorum Italicorum vetustissimae (supra
p. 35) analogia rursus nulla est, quoniam omnino non constat, qua
sacrandi ratione illa sacrata fuerit, et magno temporis spatio a dilectu
posterioribus temporibus habito, in quo sacramento vetusto adigebantur
milites (adn. 102), seiuncta est Legis autem consularis anni 2^8 u. c,
qua plebisdtum Icilium de Aventino confirmatum esse opinatur Her-
zogius, analogia ideo nihil vaiet, quod neque de antecedente plebis
iureiurando quicquam notum est, neque omnino a consulibus illis lex
lata est (supra p. 23 sqq.). Legis denique Valeriae Horatiae de tribu-
nicia potestate analogia ita tantummodo aliquid valeret, si constaret caeri-
monias, quas livius 3, 55, 7 a consulibus renovatas esse dixit, referen-
das esse aut ad iusiurandum plebis, qua de re secus statuendum esse
ostendimus (supra p. 9), aut ad obtestationem legis, quae Her^ogii sen-
tentia est (I. c. p. 145 et 147), qua de re aliter iudicandum esse mox vide-
bimus. Analoga quidem esset rationi, quam Herzogius excogitavit, lex
Yaleria de sacrando cum bonis capite eius, qui regni occupandi consilia
inisset, anno 245 u. c. lata, quippe quam ita interpretari liceret, quasi ius-
iurandum antecedens (adn. 101) ad iuris publici normam ea lege redactum
esset; sed ne huius quidem legis aualogia plena est, quippe quam poenae
genere sacratam fuisse constet (supra p. 17); unius autem huius legis
analogia certe uon sufficeret ad legem dictatoriam anno 260 u. c. latam
coniectura supplendam, praesertim cum Herzogio, ut suam sententiam,

- - 38

qua omnes leges sacratas consulares fuisse et in omnibus legibus sacratis
obtestationem et poenam semper et necessario coniunctas fuisse censet,
omnino proponere posset, Ciceronis sacrosancti definitionem duplici errore
laborare statuendum fuerit; falsam enim esse et eo nomine, quod Cicero
duas sanctionum sacratarum rationes particulis atU-^atU et utrum-cm distin-
xisset (supra p. 31), et eo nomine, quod plebiscitis quoque sacrosancta
constitui dixisset (supra p. 16), statuit. Quae cum ita sint, et Herzogii
sententiam reiciendam puto, et, quod ipse adhuc (R5m. Alt. I^, p. 591)
tribuniciam potestatem anno 260 u. c. non solum foedere inter patres et
plebem icto, sed etiam lege consulari postea lata sacrosanctam factam
esse concessi, nunc improbo.

Foedere autem inter patres et plebem icto sacrosanctos tribunos fuisse
Livius 4, 6, 7 disertis verbis testatur his: C, Clatidi sentenHa consides
armabat in tnbunos; Quinctiartm, Cincinnatique et CapitoUni, sententiae
abharrebant a caede violandisque, quos foedere icto cum plebe sacro^
sanctos accepissent, Cuius loci vim frustra Mommsenus (II*, p. 277
adn.) infringere studet, cum dicit posse haec verba etiam metaphorice intellegi.
Concedendum quidem est auctoritatem livii ex eius auctoris, quem eo
loco sequitur, auctoritate pendere; sed etiam eum auctorem, quem in nar-
ratione de secessione secutus est — qui non erat Piso — , foedus ictum
esse non negaverat, immo, si non dixerat, significaverat certe, ut docent
verba Livii 2, 33, 1 agi deinde de concordia coeptum^ concessumque in
condiciones, td plebi sui magistratus essent sacrosancti, quibus auxilii
kUio adversus consules esset, neve cui patrum capere eum magistratum
liceret. Eademque foederis significatio inest etiam in verbis Ciceronis de
leg. 3, 10, 24 sed tu sapientiam maiorum in illo vide: concessa pM^ei
ista a patribus potestate arma ceciderunt^ restricta seditio est, et in ver-
bis Dionis fr. 17, 9 (= Zon. 7, 14) ol Si povXevTal . . . diextjQvxevaavro
avjolg ndv^&^oaa xaS* fiiovtiv tjkni^ov taiaSai nQorHvovreg. Omnino autem

in vetustioribus annalibus foederis icti memoriam servatam esse ex Dio-
nysii narratione elucet, qui habet 6, 89 ry 8i i^^g vf^iQcf naQrjaav fdiv ol
ne^l rov Bqovtov (scil. reversi ex Urbe) nenoifj/uivoi (scil. in Urbe) rdg

39 -

nQoe T7)p fiovXyv avr^fjxae Sid jwv el^tjyoSix&y, oSg nakovai 'Ffofialoi
(p^Tidkeig. Qui etsi diversis annalium narrationibus male contaminatis post
foedus ictum in sacro monte a Bruto plebiscitum de tribunicia potestate
esse factum, idque plebiscitum postea ab omnibus civibus iureiurando esse
confirmatum narrat (adn. 94), foedus tamen ictum esse non coniecit male
intellecto fonte suo (quae Mommseni sententia est), sed sine dubio per-
spicuam foederis mentionem in fontibus suis invenerat. De fetialibus
autem adhibitis narratio in suspicionem vocanda non est; nam etsi plebi
fetiales non erant, fetiali tamen iure et adhibitis populi Romani fetialibus^^'^)
foedus ita ici poterat, ut populi nomine consules et plebis nomine tribuni
plebis foedus iureiurando ipsi confirmarent ^®*). Nam in hac re errasse
Dionysium Mommseno concedo^®*), quod omnes cives iurasse narravit;
iusiurandum enim, quod populi et plebis nomine iuratum est, quo omnes
obligati sunt, iusiurandum fuisse opinatus est tale, quo singuli omnes cives
adigerentur, qualis iurisiurandi exemplum in narratione de iureiurando
populi anno 245 u. c. iurato ipse 5, 1 exposuerat (adn. 101). Non magni
momenti, attamen non spemendum est, quod Dionysius de foedere icto
multis aliis locis sibi constat^^^). Maioris autem momenti est, quod ea,
quae de ipsa iurisiurandi forma tradidit, non cum forma sacramenti eorum,
qui inter se coniurant (adn. 61. 102), sed cum forma eius sacramenti,

107) Fetialiuin adhibitorum vestigiuin etiam in ea re cemi potest, quod Dio £r.
17, 9 verbo d$9Kri^v)tevaarto utitor, et quod liv. 2, 32, 8 Agrippam Menenium oratoretn
dicit. Cf. Cic. de leg. 2, 9, 21. Varro apud Non. p. 529 M.

108) Cf. quae Mommsenus, Staatsr. P, p. 239 et adn. 1 de ratione inter im-
peratorem et fetialem intercedente recto exposuit.

109) Hetracto igitur, quae de omnium iureiurando Rom. Alt P, p. 591 dixi.

110) Dion. 6, 84 nianq » . , ijv ov^Biq nwtoTB avai^i^aei /^oro?, 17 cf»' o^xMy »ai
anovdtiv iyyvtjtdq &tov<: noiovftivfi tS»y avftpdaetoy, 7, 23 tdq 6fAoXoyiaq. 7. 43
d-eov^ f*iy yd(f iyYvrjtdq idttitate twf 6ftoXoyi&v noXkd xa« Seivd inaqaadfievot tok
naffafidat tdq avv&^xaq, 7, 44 tdq ydq vniq r^? Ofiovoiaq tfj fiovXjj dtttv^ov^ 6fAoXo'
yiag, ibid. tdq t^q povX^q anovddq Xvetv di$S»v. 7, 46 0^x01/9 na^apaiveiv^ ^eM^
naqaanovdtXvy 6fjkoXoyiaq dvatqeXv, 7, 50 na^ tdq ifteti^q avv&^tiaq, 9, 46 rov?
te o(}xovq S$e^^et xai rac avv&^xa^ tdq ini t^ xa^Offo» yevofnivaq dvenaXeXto, 10, 35
ineidff td^ avv&yjxaq (Xvaav ixeXvot tdq yevofxivaq avtoXq nqoq tov SijfAOv, 11, 55
&eovq nai Saifiovaq iyyvtftdq not^adfievot thv 6fioXoytStv,

40

quod obtestatione et capitis execratione fit (supra p. 21 sqq. et adn. 90),
concinuA^ Precationis enim formulam hanc fuisse dicit 6, 89 oQa
T£ T$ o(>x(i) Ti^oaiTdi^fj f Tolg (ikv IfineSovGi Tovg 'deovg Tovg ovQavlovg
'{ka(og elvoLi xai BaCfAOvag Tovg xaTax^ovlovg ^ Tolg Si naQapalvovoiV ivavrla
xal Ta naQa ^etov ylvsa^at xal tol naQa Sai/Aovtov d)g ayu t^ fisyloTt^
ivoxoig, Quae autem Tavavrla sint, dicit 7, 50 xai aTavTsg ini tS>v to/uUov
xaT i^coXslag iavTwv t€ xai twv dnoyovwv wfioaaTe. Etiam magis
perspicua obtestationis et consecrationis foederis significatio est 11, 55
Bi}fA,aQx^v . . . ovg UQovg elvai xal navayug iip9]q>iaavTO ol naTigeg i)fjiSixv
i^eovg xai balfxovag iyyvrjTag noitjadfievoi twv ofioXoyi^wv xai Tovg fxiyCaTOvg
oQxovg xaT i^coXeCag avTwv tb xai tcov iyyovtov, idv Ti naQapalvmai twv
avyxeifiivcov, xaTOfioadfjtavoi^^^), Foedus igitur inter patres et plebem
ita ictum, ut et populi et plebis nomine obtestatione et execratione capitis
confirmaretur, sine dubio non minus sacrosanctum fuit, quam foedera
cum Oabinis et Latinis icta. Itaque nulla iuris publici ratio obstat, quo-
minus tribunos eo foedere sacrosanctos fuisse statuamus. lam vero nemo
negabit verba Livii 3, 55, 6 relatis quibnsdam ex magno intervaUo caerir
moniis multo maiore iure ad foederis anno 3fl5 u. c. renovati caerimonias
referri^"*), quam vel ad iusiurandum plebis seditiosae, quae Mommseni,
vel ad obtestationem legis, quae Herzogii (1. c. p. 145) sententia est,
reUgionemqiie, qua Livius 3, 55, 7 tribunos inviolatos esse- dicit, foederis
religionem esse, non iUius iurisiurandi plebis seditiosae, quod Momm-
senus eo anno renovatum esse vult, quamquam consules eas caerimonias
perfecerunt, non tribuni plebis (supra p. 8 sq.)^^*).

111) a. Dion. G, 84. 7, 43 in adn. 110.

112) Concordat igitur Livii de tribunis plebis cum religione tum lege inviolatis factis
narratio cum Ciceronis sacrosancti definitione, quatenus in ea obtestatio (non legis quidem
sed foederis) et lex poena divina sancta prorsus separatae sunt; concordat igitur cum
ea aliter atque Herzogius (1. c. p. 145) opinatur (v. supra p. 8), qui duas sanctionum
sacrandarum rationes a Cicerone distinctas cum in omnibus aliis legibus sacratis, tum
in tribunicia potestate restituenda coniunctas fuisse existimat (1. c. p. 149).

113) Qua pertinacia Mommsenus suum de sacrosancta potestate tribunicia non
legiUma dogma obtinere studeat, iude clarissime perspicitur, quod ne argutissimam
quidem Tiberii Gracchi argumentationem sprevit, qua ille in defensione abrogatae M.

41

Finem disputandi facere possem, nisi duo argumenta ex iure publico
Romanorum petita refutanda essent, quorum altero Herzogius, altero
Mommsenus meam sententiam impugnavit.

Atque Herzogius quidem (1. c. p. 148) legem sacrcUam foedus dici
potuisse negat, quoniam notiones legis et foederis prorsus diversae sint.
Diversas esse illas notiones a me non negari per se patet, quin etiam
largior omnino non potuisse foedus legem dici ex ea Ateii Capitonis de-
finitione, qua lex generale iussum populi esse dicitur*^*). Sed primae
secessionis tempore vocabuli legis notio nondum angustis his finibus circum-
scripta erat, ut legtm regiarum appellatio demonstrat; itaque, cum omnia
foedera legihtts dictis (h. e. condicionibus foederis in certorum verborum
formulam conceptis) icerentur (v. adn. 93), leges sacratae foederis sacro-
sancti leges sine dubio nominari poterant, easque ita nominatas esse ea
re confirmatur, quod, etiamsi de sola ea lege sermo est, qua sacrosanctam
potestatem niti Herzogius putat, leges sacra^ plerumque dicuntur^*^).
Quod autem Clcero de ofF. 3, 31, 111 dicit: id indicant leges in dmdecim
tabtdis, imlicant sacratae, indicant foedera, Herzogius ad meam senten-
tiam infirmandam afferre non debuit; nam Cicero oratoria arte ita distinxit
et salva veritate distinguere potuit, quia praeter foederum sacrosanctorum

Octavio tribuniciae potestatis apud Plutarchum (Ti. Gr. 15) falsa virginum Vestalium et
pontificis maximi, quos nemo umquam Romanus sacrosanctos dixit, analogia nisus utitur.
Nam illa argumentatione probari dixit (II*, p. 277, adn. 1) ab iure publico Romanorum
prorsus alienam fuisse notionem hominis religione inviolati.

114) GeU. 10, 20, 2. Gai. instit. 1, 3. d. Rom. Alt. I», p. 315. H», p. 597.

115) Singularis est apud Livium 2, 33, 3. Cic. pro Tull. 49. Pluralis vero apud
Fest. p. 318 8unt qui esse dicant sacratas, quas pld)S iurata in monte sacro sciverit,
Cic. pro Com. 1, 24 tanta igitur in illis virtus fuit, ut anno XVI post reges exactos
propter nimiam domina tionem potentium secederent, leges sacratas sibi ipsi restituerent.
Liv. 2, 54, 9. 3, 17, 7. De omnibus legibus sacratis pluralis usurpatui- apud Cic. de leg.
2, 7, 18. pro Tull. 47; de omnibus, quao obtestatione sacratae erant, apud Cic. de off. 3,
31, 111; de legibus sacratis annorum 260 u. c. et 305 u. c. apud Cic. pro Sest. 7, 16.
de prov. cons. 19, 46. Liv. 5, 11, 3. 39, 5, 2; de eisdem legibus et de plebiscito Icilio anni
262 u. c. apud Cic. pro Sest. 37, 79 ; de lege sacrata, quae privilegia sustulit, et de lege
Yaleria Horatia anni 305 u. c. apud Cic. pro Sest. 30, 65. de dom. 17,43; de legibus sacratis
anni 260 et 262 u. c. deque lcge sacrata, qua privilegia vetita sunt, apud Liv. 3, 32, 7.

6

42

I

leges sacratas multae aliae leges obtestatione et consecratioDe sacratae
erant, nec profecto foederum non sacrosanctorum, attamen iureiurando
confirmatorum, leges nominari poterant sacratae.

Mommsenus autem (1. c. p. 277, adn.) meam sententiam hoc argu-
mento infirmare studet, ut dicat Romanos, qua fuissent sanitate mentis et
iuris peritia, numquam plebem cum Gabinis confundere potuisse, quo
dicto negavit nimirum ex iuris publici ratione omnino foedus inter patres
et plebem ici potuisse. Sed vereor, ne hac in re iuris publici Bomanorum
peritior sibi visus sit, quam ipsi iuris consulti Bomani fuerunt. Hi enim
haudquaquam ofienderunt in foedere Sabino (adn. 92), quod inter Bomu-
ium et Titum Tatium eo consilio ictum esse tradebatur, ut duo populi in
unam civitatem convenirent^^^). Sabini autem foederis analogia foedus
inter patres et plebem ictum optimo iure defendi potest, quoniam etiam
piebs, quae in montem sacrum secesserat, non iam pars erat populi Ro-
mani, sed prorsus liber populus, qui novam urbem in monte sacro condi-
turus erat initiumque novae reipublicae constituendae creatis duobus tri-
bunis iam fecerat neque a bello cum Romanis gerendo abhorrebat**').
Si autem verum est, quod Cicero in Comeliana dixit (adn. 115), restituisse

116) Fest. 8. y. Quirites p. 264 Quirites autem dicti post foedus a Ramtdo et
Tatio percussum communionem et societatem populi factam indicant Cic.
de rep. 2, 7, 13 cum T, Tatio rege Sabinorum foedus idt .. ,, quo foedere et Sabinos
in civitatem adacivit sacris communicatia et regnum suum cum Ulorum rege
sociavit pro Balb. 13, 31 BomuliM foedere Sabino docuit etiam Jiostibus recipiendis
augeri hanc civitatem oportere. Liv. 1, 13, 4 inde ad foedua fadendum prodeunt
nec pacem modo sed civitatem unam ex duabus faciunt, regnum consociant.
Idem pluribuB verbis narrat Dion. 2, 46, ex quibus h. 1. afferenda sunt haec potissimum :
noXiT%v%iv d% Tovc ^ovXofiivovq JSa^iitmv iv 'Pmtnri Uqd t« avvtvtyttafiivov^ »cU tl^ ^vkdq
xai q>^T^q i7t^$ai^e&ivTaq. Plut. Rom. 19 oUeZv di »o$v^ tijv noX^v 'Pwfiaiovq xai
Sa^ivovq' »ai Kakelo&ai ftiv 'Pw/ativ ini 'PwfAvkm Tip noltVy KvqiTaq Si 'Ptaptaiovq anav^
Taq ini t^ tov TaTiov naT^idi.

117) Dion. 6, 45 ^fiZv d^dqniaei ndaa y^y ^ .$ dv t6 iX8v&B(fov ixiufA&Vy 6noia noT
dv fi^ vofiitea&ai naTqiq, Cf. 6, 66 iv di tw na^ovrt ov/ vniq iriqov Ttvoq ^ noXifiov itai
ei^^iiq fiovXevofie&a. Haec et similia, quae in orationibus Dionysii invoniuntur,
etiamsi a vetustioribus annalium scriptoribus tradita non sint, condicioni tamen plebis in
sacro monte commorantis convenienter ficta sunt.

43

sibi piebem in monte sacro leges sacratas, ex Ciceronis ipsius sententia
vetustiores hae leges sacratae inteli^endae sunt leges foederum, quibus
ex Anci Marcii regis temporibus civitates Latinae in civitatem Romanam
receptae erant^^®). Foedera igitur, quae inter duas civitates eo consilio
icebantur, ut ex duabus illis civitatibus una fieret, diversa quidem erant
a foederibus inter duas civitates, quae separatae mansurae erant, ictis, sed
foedera ea fiiisse neque foedera eiusmodi (synoecismi foedera dicere poteri-
mus, si graeco vocabulo uti voluerimus) a iure publico Romanorum ve-
tustissimo aliena fuisse nemo negare poterit.

Tribuniciam igitur potestatem foedere sacrosancto inter patres et
plebem icto sacrosanctam et, quod sacratis illius foederis legibus instituta
est, simul ab initio legitimam fuisse docere pergam.

118) Cic. pro Balb. 13, 31 pergit post verba in adn. 116 perscripta: cuius aucto-
ritate et exemplo numquam est intermissa a maioribuB nostris largitio et communicatio
civitatis. Asconias quidem in loco Comelianae enarrando p. 68 ed. KiessL coniectura
constituit pro reatituit scribere voluit, quia numquam tribunos plebs ante secessionem
habuisset. Se^ etiamsi tribunos antea non fuisse concedendum sit, tamen iura certa
quaedam Latinorum in ciritatem receptoiaim foederibus sacrosancta fieri potuisse docet
ipsum foedus Sabinum, quo iura mutua Ramnium et Titiensium sacrosancta facta
sunt. — Eandem verbi restituendi explicationem proposuit iam Schweglerus, Rom.
Gesch. II, p. 256 sq., nisi quod etiam tribunos plebis ante secessionem fuisse opinatur.
Aliae explicationos, veluti Herzogii 1. c. p. 150, minus probabiles sunt.

6*

lam txanseamus ad recensenda iudicia, quae ordines academici do
certaminibus in annum MDCCCLXXXIII indictis perscripserunt.

Ordini theologoram , qui postulaverat , lU Novi testamenti de regm
(lei (loctrina expotierettir, una dissertatio tradita est, inscripta verbis: Mera-
voeire' yyyixs yap f) paaiUla t(ov ouQavcjv, de qua ordo iudicium tulit hoc:

Der Yerfasser hat gewissenhaftes Schriftstudium und im Wesentlichen
gutes Verstandniss der in Frage kommenden Schriflgedanken an den Tag
gelegt, gleichwie auch die sprachliche Form seiner Abhandlung meist eine
ansprechende ist. Der aufgewendeto Fieiss wiirde jedoch eine noch befrie-
digendere Darstellung ergeben haben, wenn der Yerfasser, unter Yermei-
dung einzelner Unzutraglichkeiten in dor Gruppirung des Ganzen, nicht
blos systematisirend verfahren ware und namentlich die einschlagende
Literatur zur Priifung wie Sicherstellung des eigenen Urtheils haufiger
herangezogen hatte. Sieht sich die Facultat ausser Stande die Arbeit um
dieser ihr anhaftenden Mangel willen als des Preises wiirdig zu bezeichnen,
so hat sie doch beschlossen dem Yerfasser eine ehrenvolle Erwahnung zu
Theil werden zu lassen, und bei dem Koniglichen Ministerium eine Grati-
fication fiir den Yerfasser beantragt, welche auch bewilligt worden ist

Aperta sddula repertum est nomen auctoris:

HERMANN GOHL

Stud. theol. et philol. aus Oderwitz.

Ordo lurlsconsaltornm quaestionem proposuerat hanc: Die erhrecht-
licke Stellung der Fraiim nach dem romischen RecM geschichUich ent-
wickelt De quinque dissertationibus, quae ei traditae sunt, ordo ad nos
perscripsit haec:

Die juristische Facultat spricht zuvorderst ihre Befriedigung dariiber
aus, dass sich zahlreichere Bewerber als jemals, namlich deren fiinf, ein-
gestellt haben. Yon diesen findet allerdings die Arbeit mit dem Motto:
Ctiixislihet naturae cuiuslibet sexus mdla introdticenda differentia keine
Beriicksichtigung ; denn sie entbehrt des wissenschaftUchen Charakters.
Allen andern kann jodoch das Zeugniss des Fleisses und der Tuchtigkeit

45

nicht versagt werden, wenn sie auch dem Werthe nach einander keines-
wegs gleichstehen. Zwar den beiden Abhandlungen: MtUier famUiae suae
et captU et finis est und Est qtiadam prodire tenm, si 9%on doMir tdtra,
und zwar vorzugsweise der letzteren, ist jene Anerkennung trotz einzelner
Verstosse uneingeschrankt zu ertheilen; dagegen derjenigen mit dem Motto:
Ein romisches Becktsvolk detUseher Na^ion, das ist die Losung, nur mit
der Beschrankung, dass sie an Ungleichheit der Behandlung und einem
nicht zu billigenden Haschen nach dem Schimmer des Geistreichen leide.
Was endlich die Arbeit: Qui enim tcdes differentias inductmt, quasi naturae
accusatares existunt, cur non totos mascuios generavit, anlangt, so stimmt ,
die Facultat dahin uberein, dass dieselbe nicht nur die vorgenannten tiber-
treflfe, sondem iiberhaupt, von nicht gewohnlicher geistiger Reife Zeugniss
ablegend, durch den Ernst der Porschung, den freieren und hoheren Blick,
sowie die Reinheit und Pracision der Darstellung des ihr zu ertheilenden
Preises in seltenem Maasse wilrdig erscheine.

Aperta scidula repertum est nomen auctoris:

FRANZ KAHN

Stud. jui'. aus Mannheim.

Ordo medlcoram quaestionem proposuerat hanc: Im Hinblick auf
die von Hensen in den Epidermiszellen der AmpJiibien entdeckten Nerven-
Endigungen soUen die bez^uglichen Verhdltnisse in der Haut des MenscJien,
bejsiehungsweise der Sdugethiere, erforscht werden. Tradita est ei una disser-
tatio inscripta verbis: Instrumentis res perficitur cet., de qua ordo iudicium
ad nos perscripsit hoc:

Die Abhandlung kommt auf Grund eigner Untersuchungen zu dem
Ergebniss, dass sich bei dem gegenwaxtigen Stand der Hilfsmittel iiber
die Endigungsweise der Nerven im Bereiche der Epidermis des Menschen
keine sichere Auskunft ertheilen lasse. Obwohl durch sie die von der
Facultat aufgestellte Frage der Losung nicht naher gebracht wurde, kann
die Arbeit doch des vollen Preises fiir wiirdig erachtet werden wegen der
Sorgfalt, Umsicht und Ausdauer, mit welcher der Verfasser den Gegen-
stand behandelt hat.

Aperta scidula repertum est nomen auctoris:

SIMON FRENKEL

Stud. nicd. aus "Warschau.

- - 46

OrdiDis philosophorum primae classi nulia dissertatio tradita est.

Ordinis philosophornm classis secimda quaestionem proposuerat
hanc: Die SteUung der deuischen Universitdten eim Baseler Concil, dem
Schisma tmd der deiUschen Neittralitdt; una ei dissertatio tradita est in-
scripta verbis: Die Universitdten sind die einzigen Institute, wdche fur
die Zukunft da sind, fur diese aber im tiefsten Sinne (H, Steffens)^ de
qua ordinis iudicium est hoc:

Die Facultfit verkennt nicht den Fleiss und den Mschen Eifer, mit
dem der Verfasser sich auf dem Gebiete der Quellen, der kirchenpolitischen
Thatsachen und der geistigen Str5mungen jener Zeit heimisch zu machen
gesucht hat Auch hat sie sein Bestreben, die spedellen Erscheinungen
unter hoheren Gesichtspuncten aufzufassen und uber die Motive der
Handelnden zur Klarheit zu kommen wohl gewUrdigt. Aber sie vermisste
ein klares imd scharfes Hervortreten der Thatsachen, wofur die breiten
und der Eeife noch entbehrenden Reflexionen keinen Ersatz bieten konn-
ten. Auch ist die formelle Redaction der Arbeit eine sehr unvoUkommene.
Es hat daher derselben trotz bereitwilliger Anerkennung des tiichtigen
Strebens der Preis nicht ertheilt werden konnen. Jedoch hat die Facultat
die ehrenvolle Erwahnung des Verfassers beschlossen und fiir denselben
eine Gratification bei dem Koniglichen Ministerium beantragt, welche auch
bewilligt worden ist.

Aperta scidula repertum est nomen auctoris:

HERMANN BRESZLER

Stud. hist. au8 Friedeberg in der Neumark.

Ordinis philosophorum tertiae classi, quae quaestionem propo-
suerat hanc: Eine auf eigene Untersuchungen gestiUete DarsteUung der
AnaUmie und Enttvickehmgsgeschichte der einheimischen Dmdrocoelen, una
dissertatio tradita est, inscripta verbis: Ouriosus spectato^- excutii singula
et qwierit, de qua ordinis iudicium est hoc:

Die Arbeit geniigt in vollstem Maasse den Anspriichen der Facultat.
Ihrem thatsachlichen Inhalte nach darf sie geradezu als mustergiiltig be-
zeichnet werden. Reich an feinen Beobachtungen und zutreffenden Be-
merkungen, maassvoll und objectiv in ihrer Kritik giebt sie von den
FaUgkeiten, der Umsicht, den Kenntnissen des Verfassers das beste Zeug-
niss. Ftir die Zoologie aber bildet dieselbe^einen bleibenden Gewinn, in-
dem sie mit einem Schlage iiber die Organisationsverhaltnisse und die

47

Entwickelungsgeschichte einer Thiergruppe helles Licht verbreitet, die trotz
der Bedeutung ihrer systematischen Beziehungen bisher nur hSchst ober-
flachlich bekannt war. Weniger befriedigend ist die sprachliche Behand-
lung des Oegenstandes, die vielfach an Schwerfalligkeit leidet und durch
zahkeiche undeutsche Wendungen den Auslander verrath. Doch hat das
die Facultat nicht abhalten konnen, die Arbeit als des Preises wiirdig
anzuerkennen.

Aperta scidula repertum est nomen auctoris:

ISAO IJIMA
Stud. rer. natur. aus Shidzuoska-Ben in Japan.

Restat, ut novas quaestiones ab ordinibus academicis in proximum
annum propositas promulgemus.

Ordo theologornm agi vult de Luiheri cum Boma divortio inde
db anno 1517 usque ad annum 1521.

Ordo iurisconsaltonim quaestionem proponit hanc: Bie Grund-
sdtze des kanonischen und des heutigen biirgerlichen RecMs iiber die res
sacrae und religiosae.

9

Ordo medicomm quaestionem proponit hanc: GeschichUiche Bar-
steUung der Wandlungen unserer Ansichteti iiber die Tuberculose in den
letzten hundert Jahren,

Ordinis phllosophorum classis prima quaestionem proponit hanc:
Grammatische DarsteUung der Sprache des dUesten daimatinisch-kroatischen
Dichters Marko Maruiic, explicandaeque voluntatis suae causa addit haec:
Der Arbeit ist die Ausgabe der Siidslawischen Akademie (Stari pisci hrvatsi I
Agram 1869) eu Grunde zu legen; erwartet wird eine DarsteUung der
latMichen Eigenihiimlichkeiten, welche deti Diaiekt charakterisiren, und eine
voUstdndige Behandlung der Formenlehre mit besonderer Hervorhdnmg der
AUer^Umlidikeiten, welche im spdieren Sprachgd^rauch verschwinden oder
seUener werden.

Eadem classis extra ordinem quaestionem proponit hanc: Ueber die
DarsteUungen aus Euripideischen Tragoedien in Vasengemdlden.

Eiusdem ordinis classis secunda postulat: Es soU der Ursprung und
die Entwickelung des pddagogisclien Bealismus intierhaU) des 17. Jahr-
hunderts und ifisbesondere auf deutschem Boden nachgewiesm werden.

Eiusdem ordinis classis tertia agi viilt: Ueber die electromagnetische
Lichtiheorie von MaxiveU, voluntatemque suam accuratiiis explicat verbis

\

48

hisce: Es soU eine hlare DarsteUung und kriHsche Verarbeitung der auf
diesem Gebiete geftihrten UfUersuchungen zu einem einheifliehen Ganzen
gegd}en iverden. Dabei sind die zweifelhaften Rincte besonders hervorzu-
heben und zu disciMren. Eine weitere Forderung des Gegenstandes wdre
sehr erteimscht, wenn sie auch nicM verlangt wird.

Eos, qui his quaestionibus solvendis praemia adipisci voluerint, ro-
gamus, ut libellos suos addita scidula obsignata, quae in interiore parte
nomen auctoris contineat, in exteriore autem dicto aliquo inscripta sit
eodem quidem, quo ipse libellus notatur, sui quisque ordinis decano ante
Ealendas Augustas anni proximi tradant.

D. Lipsiae pridie Kal. Nov. anni MDCCCLXXXIII.

* UF AiiCiENT Hl3"io.^/

OXFORD

' %